آداب تولد فرزند
یکی از بزرگ‌ترین نعمت‌های خداوند به انسان، فرزند است که در برابر آن همانند سایر نعمت‌های دیگر الهی مسئولیت دارد.
شایسته است که انسان جهت فراهم کردن زمینه تربیت و تعالی رشد اخلاقی فرزند، خود را موظّف به وظایفی بداند که برخی از این دستورات مربوط به زمان تولد یافتن نوزاد است؛ ازاین‌رو در روایات معصومان(ع) همگام با متولد شدن فرزند، آداب و دستوراتی سفارش شده که به‌جا آوردن آن می‌تواند نقش بسزایی در تربیت و سلامتی فرزند داشته باشد. برخی از این آداب عبارتند از:
1. اذان و اقامه گفتن در گوش نوزاد
یکی از کارهایی که در سیره معصومان(ع) هنگام متولد شدن نوزاد وجود داشته و همواره بدان سفارش کرده‌اند، اذان گفتن در گوش راست و اقامه گفتن در گوش چپ او است.
در گزارش‌های مختلفی اذان و اقامه گفتن پیامبر اکرم(صلی‌الله علیه و آله) در گوش امام حسن و امام حسین(ع)(1) و همچنین اذان و اقامه گفتن امام کاظم در گوش امام رضا(ع) وارد شده است.(2)
بر اساس روایات، اذان و اقامه گفتن در گوش بچه متولدشده آثاری به همراه دارد، به‌عنوان مثال در روایتی از امام صادق(ع) از پیامبر اکرم(ص) درباره اثر اذان چنین نقل شده است: مَنْ وُلِدَ لَهُ مَوْلُودٌ فَلْیُؤَذِّنْ فِی أُذُنِهِ الْیُمْنَى بِأَذَانِ الصَّلَاهِ وَ لْیُقِمْ فِی الْیُسْرَى فَإِنَّهَا عِصْمَهٌ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ؛(3) کسی که برای او فرزندی متولد شود باید در گوش راست او اذان و در گوش چپ او اقامه بگوید، چنین کاری موجب مصون ماندن او از شیطان می‌شود.
در روایت دیگری از آن حضرت درباره اقامه چنین نقل شده است: مُرُوا الْقَابِلَهَ أَوْ بَعْضَ مَنْ یَلِیهِ أَنْ تُقِیمَ الصَّلَاهَ فِی أُذُنِهِ الْیُمْنَى فَلَا یُصِیبَهُ لَمَمٌ وَ لَا تَابِعَهٌ أَبَداً؛(4) به قابله یا بعضی از کسانی که نزد او می‌آیند دستور دهید اقامه نماز را در گوش راست نوزاد بگویند تا هیچ‌گاه دیوانگی و جن‌زدگی به او نرسد.
این روایت برخلاف سایر روایات توصیه به گفتن اقامه در گوش راست نوزاد کرده است که به قرینه سایر روایات می‌توان گفت منظور از اقامه نماز، اذان نماز باشد نه اقامه نماز.
2. کام برداشتن
یکی دیگر از کارهایی که هنگام تولد نوزاد سفارش شده، تحنیک و کام برداشتن است. گاهی کام برداشتن به خرما توصیه شده که پیامبر نیز برای حسنین(ع) نیز چنین کرده است.
همچنان‌که از امام صادق(ع) روایت شده که امیر مؤمنان(ع) فرمودند: حَنِّکُوا أَوْلَادَکُمْ بِالتَّمْرِ هَکَذَا فَعَلَ النَّبِیُّ بِالْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ؛ کام فرزندانتان را با خرما بردارید که پیامبر نیز با حسن و حسین چنین کردند. در روایت دیگری از امام باقر(ع)کام برداشتن با آب فرات و تربت امام حسین(ع) سفارش شده است:«حَنِّکُوا أَوْلَادَکُمْ بِمَاءِ الْفُرَاتِ وَ بِتُرْبَهِ قَبْرِ الْحُسَیْنِ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ فَبِمَاءِ السَّمَاءِ؛(5) کام فرزندانتان را با آب فرات و تربت امام حسین(ع)بردارید و اگر آب فرات نیافتید با آب باران تحنیک کنید.» در روایات، تحنیک با آب فرات عامل جلب محبت اهل‌بیت دانسته شده است.
3. نام نیک نهادن
از دیگر آداب متولد شدن فرزند که در روایات از حقوق فرزند بر گردن پدر قرار داده شده است، نام نیکو گذاشتن است. امام کاظم(ع) در روایتی چنین فرمودند: أَوَّلُ مَا یَبَرُّ الرَّجُلُ وَلَدَهُ أَنْ یُسَمِّیَهُ بِاسْمٍ حَسَنٍ فَلْیُحْسِنْ أَحَدُکُمُ اسْمَ وَلَدِهِ؛(6) اولین خوبی مرد به فرزندش این است که نام او را نیکو قرار دهد؛ پس هر یک از شما باید نام فرزندش را به‌خوبی قرار دهد.
در روایت پیامبر نیز اثر نام نیکو گذاشتن بر روی فرزند این‌چنین بیان شده است: اسْتَحْسِنُوا أَسْمَاءَکُمْ فَإِنَّکُمْ تُدْعَوْنَ بِهَا یَوْمَ الْقِیَامَهِ قُمْ یَا فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ إِلَى نُورِکَ وَ قُمْ یَا فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ لَا نُورَ لَکَ؛(7) نام‌های (فرزندان)تان را نیکو اختیار کنید که شما در قیامت با نام‌هایتان فراخوانده می‌شوید؛ (به این صورت که) ای فلانی فرزند فلانی برخیز به‌سوی نورت و ای فلانی فرزند فلانی برخیز که نوری برای تو نیست.
پس دقت در انتخاب نام بسیار مهم است و موجب نورانی شدن و یا از بین رفتن نور انسان در قیامت می‌شود. اهمیت نامگذاری فرزند به حدی است که در روایات به نامگذاری فرزند قبل از متولد شدن سفارش شده است: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(ع) سَمُّوا أَوْلَادَکُمْ قَبْلَ أَنْ یُولَدُوا فَإِنْ لَمْ تَدْرُوا أَ ذَکَرٌ أَمْ أُنْثَى فَسَمُّوهُمْ بِالْأَسْمَاءِ الَّتِی تَکُونُ لِلذَّکَرِ وَ الْأُنْثَى فَإِنَّ أَسْقَاطَکُمْ إِذَا لَقُوکُمْ یَوْمَ الْقِیَامَهِ وَ لَمْ تُسَمُّوهُمْ یَقُولُ السِّقْطُ لِأَبِیهِ أَلَّا سَمَّیْتَنِی وَ قَدْ سَمَّى رَسُولُ اللهِ مُحَسِّناً قَبْلَ أَنْ یُولَد؛(8) امیر مؤمنان علی(ع) فرمودند: فرزندان خود را قبل از اینکه متولد شوند، نامگذاری کنید و اگر نمی‌دانید پسر است یا دختر، از نام‌هایی استفاده کنید که بر هر دو می‌نهند؛ زیرا کودکانی که بر آنها نام نهاده نشده است، روز قیامت به پدر خود اعتراض می‌کنند که چرا بر من نام ننهادی؛ در حالی که پیامبر(ص) نیز محسن را قبل از تولد نام نهادند.
4. تبریک گفتن و دعا کردن
از دیگر آداب زمان تولد کودک که در عرف مردم و سیره معصومان رعایت شده، تبریک گفتن به پدر و مادر است که کیفیت آن در روایات همراه با دعای خیر است. امام صادق(ع) تبریک گویی امام حسن(ع) را چنین بیان کرده است: هَنَّأَ رَجُلٌ رَجُلًا أَصَابَ ابْناً فَقَالَ یَهْنِئُکَ الْفَارِسُ فَقَالَ لَهُ الْحَسَنُ مَا عِلْمُکَ یَکُونُ فَارِساً أَوْ رَاجِلًا قَالَ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَمَا أَقُولُ قَالَ تَقُولُ شَکَرْتَ الْوَاهِبَ وَ بُورِکَ لَکَ فِی الْمَوْهُوبِ وَ بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ رَزَقَکَ بِرَّهُ؛(9) مردی ولادت فرزند مرد دیگر را چنین تبریک گفت: قدم فرزند سوارکار بر تو مبارک باد؛ امام حسن مجتبی(ع) به او فرمودند: از کجا می‌دانی که او سوارکار خواهد بود یا پیاده؟ آن مرد عرض کرد: فدایت شوم پس چه بگویم؟ فرمودند: بگو: خدای بخشنده را سپاس کن و فرزندت برایت مبارک شود و به رشد و کمال برسد و (خداوند) نیکی او را روزی تو سازد.
5. عقیقه و اطعام کردن
از دیگر آداب متولد شدن فرزند که اهمیت بسیاری برای آن بیان شده، عقیقه کردن است.
از امام صادق(ع) چنین وارد شده است: لْغُلَامُ رَهْنٌ بِسَابِعِهِ بِکَبْشٍ یُسَمَّى فِیهِ وَ یُعَقُّ عَنْهُ؛(10) (سلامتی) کودک تا هفت‌سالگی در گرو گوسفندی است که برای او معیّن شود و از طرف او عقیقه شود.
فضیلت عقیقه در روایات از قربانی بیشتر قرار داده شده و شایسته است کسی که برای او عقیقه نشده، خود پس از بلوغ عقیقه کند. از عمر بن یزید روایت شده که به امام صادق(ع) عرضه داشتم: إِنِّی وَ اللَهِ مَا أَدْرِی کَانَ أَبِی عَقَّ عَنِّی أَمْ لَا قَالَ فَأَمَرَنِی فَعَقَقْتُ عَنْ نَفْسِی وَ أَنَا شَیْخٌ وَ قَالَ عُمَرُ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللهِ(ع) یَقُولُ کُلُّ امْرِئٍ مُرْتَهَنٌ بِعَقِیقَتِهِ وَ الْعَقِیقَهُ أَوْجَبُ مِنَ الْأُضْحِیَّه؛(11) به خدا سوگند نمی‌دانم که پدرم از طرف من عقیقه کرده است یا خیر؛ امام صادق(ع) به من دستور (به عقیقه) دادند و من از طرف خودم عقیقه کردم درحالی‌که پیرمرد هستم. عمر بن یزید می‌گوید از حضرت می‌شنیدم که می‌فرمودند: هر انسانی درگرو عقیقه‌اش است و عقیقه از قربانی روز قربان واجب‌تر است. البته تعبیر به وجوب در این روایت بیانگر اهمیت عقیقه است، چنان‌که در عرف نیز برای برخی امور مهم و ضروری تعبیر واجب بودن به کار برده می‌شود و مراد از قربانی، نوع غیر واجب آن است که برای غیر حاجیان است.
این فضیلت ذکر شده، اختصاص به خود عقیقه دارد و صدقه دادن معادل پول آن، جایگزین عقیقه نمی‌شود.
بُکَیر از امام صادق(ع) چنین نقل می‌کند: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَهِ فَجَاءَهُ رَسُولُ عَمِّهِ عَبْدِ اللَهِ بْنِ عَلِیٍّ فَقَالَ لَهُ یَقُولُ لَکَ عَمُّکَ إِنَّا طَلَبْنَا الْعَقِیقَهَ فَلَمْ نَجِدْهَا فَمَا تَرَى نَتَصَدَّقُ بِثَمَنِهَا فَقَالَ لَا إِنَّ اللَهَ یُحِبُّ إِطْعَامَ الطَّعَامِ وَ إِرَاقَهَ الدِّمَاءِ؛(12)
نزد امام صادق(ع)بودم، فرستاده عموی آن حضرت، عبدالله بن علی آمد و عرضه داشت که عمویتان می‌گوید: ما به دنبال عقیقه بودیم اما بدان دست نیافتیم؛ نظر شما چیست که پول آن را صدقه دهیم؟ حضرت فرمودند خیر؛ چراکه خداوند اطعام کردن غذا و خون ریختن را دوست می‌دارد. از این روایت و برخی روایات دیگر به دست می‌آید که شایسته است گوشت عقیقه طبخ شود و به مسلمانان و مؤمنان اطعام شود. در روایتی از امام صادق(ع)چنین آمده است: اقْطَعِ الْعَقِیقَهَ جَذَاوِیَ وَ اطْبُخْهَا وَ ادْعُ عَلَیْهَا رَهْطاً مِنَ الْمُسْلِمِین؛(13) گوشت عقیقه را قطعه‌قطعه کن و آن را بپز و گروهی از مسلمانان را بر آن دعوت نما.
6. تراشیدن موی سر و صدقه دادن
یکی دیگر از آداب مربوط به تولد فرزند این است که در هفت‌روزگی، موی سر او تراشیده شده و معادل وزن آن، طلا یا نقره، صدقه داده شود.
در روایتی از امام صادق(ع) این‌چنین نقل‌شده است: عُقَّ عَنْهُ وَ احْلِقْ رَأْسَهُ یَوْمَ السَّابِعِ وَ تَصَدَّقْ بِوَزْنِ شَعْرِهِ فِضَّهً؛(14) از طرف او (نوزاد) عقیقه شود و در هفتمین روز او، موی سرش تراشیده و به‌اندازه وزن موی او طلا صدقه داده شود. در روایت دیگری از آن حضرت چنین آمده است: إِنَّ فَاطِمَهَ(س) حَلَقَتْ ابْنَیْهَا وَ تَصَدَّقَتْ بِوَزْنِ شَعْرِهِمَا فِضَّهً؛(15) همانا حضرت فاطمه(س) سر پسرانش (امام حسن و امام حسین(ع)) را تراشید و معادل موی سر آنها نقره صدقه
داد.
7. ختنه کردن و سوراخ کردن گوش
یکی دیگر از آداب مربوط به کودک که شایسته است پس از سپری شدن هفت روز از زمان به دنیا آمدن او انجام شود، سنت ختنه کردن است. در حدیثی از امام صادق(ع) چنین نقل‌شده است: اخْتِنُوا أَوْلَادَکُمْ لِسَبْعَهِ أَیَّامٍ فَإِنَّهُ أَطْهَرُ وَ أَسْرَعُ لِنَبَاتِ اللَّحْمِ وَ إِنَّ الْأَرْضَ لَتَکْرَهُ بَوْلَ الْأَغْلَفِ؛(16) پسرانتان را در هفت‌روزگی ختنه کنید. پس این کار پاک‌تر و برای رشد گوشت او سریع‌تر است و زمین از ادرار کسی که ختنه‌نکرده، ناخوشایند است.
در حدیث دیگری از آن حضرت چنین نقل‌شده است: اِنَّ ثَقْبَ أُذُنِ الْغُلَامِ مِنَ السُّنَّهِ وَ خِتَانَهُ لِسَبْعَهِ أَیَّامٍ مِنَ السُّنَّه؛(17) سوراخ کردن گوش بچه و ختنه کردن او در روز هفتم، سنت است. گرچه امروزه سوراخ کردن گوش پسران رایج نیست و تنها برای دختران به جهت استفاده از گوشواره، مرسوم است، اما در این روایت نسبت به پسران و در روایت دیگری از امام صادق(ع)نسبت به فرزند
(چه پسر و چه دختر) توصیه به سوراخ شدن گوش شده است: «یُعَقُّ عَلَى الْمَوْلُودِ وَ یُثْقَبُ أُذُنُه؛(18) بر فرزند عقیقه شود و گوش او سوراخ شود.»
همچنین جبرئیل هنگام تبریک گویی به پیامبر اکرم(ص) در هفتمین روز ولادت امام حسن و امام حسین(ع)، دستور به سوراخ کردن گوش آنان داد.(19)
8. مالیدن زعفران بر سر
علاوه بر روایاتی که هر یک از آداب متولد شدن فرزند را به‌صورت جداگانه بیان کرده است، در روایتی از امام صادق(ع) آداب مربوط به تولد فرزند، هفت مورد دانسته شده که شش مورد از آن، در روایات گذشته بیان شد. حضرت فرمودند: سَبْعُ خِصَالٍ فِی الصَّبِیِّ إِذَا وُلِدَ مِنَ السُّنَّهِ أُولَاهُنَّ یُسَمَّى وَ الثَّانِیَهُ یُحْلَقُ رَأْسُهُ وَ الثَّالِثَهُ یُتَصَدَّقُ بِوَزْنِ شَعْرِهِ وَرِقاً أَوْ ذَهَباً إِنْ قُدِرَ عَلَیْهِ وَ الرَّابِعَهُ یُعَقُّ عَنْهُ وَ الْخَامِسَهُ یُلَطَّخُ رَأْسُهُ بِالزَّعْفَرَانِ وَ السَّادِسَهُ یُطَهَّرُ بِالْخِتَانِ وَ السَّابِعَهُ یُطْعَمُ الْجِیرَانُ مِنْ عَقِیقَتِهِ؛(20) هرگاه فرزند متولد شود، هفت خصلت در او سنت است؛ نخست نامگذاری و دوم تراشیدن موی سر و سوم صدقه دادن نقره یا طلا به مقدار وزن موی سر او در صورت توانایی و چهارم عقیقه و پنجم مالیدن زعفران بر سر او و ششم پاک کردن او با ختنه و هفتم اطعام کردن همسایگان از عقیقه وی.
نتیجه:
برای مصون ماندن فرزندان از بلاهای جسمی و دور بودن وسوسه‌های شیطان، در روایات آداب فراوانی همگام با تولد یافتن نوزاد به‌ویژه در روز هفتم وارد شده که عبارتند از: اذان و اقامه گفتن در گوش راست و چپ، کام برداشتن با خرما و آب فرات و تربت امام حسین، تبریک گفتن، دعا کردن، عقیقه کردن و اطعام آن به مردم، تراشیدن موی سر و صدقه دادن طلا یا نقره معادل آن، ختنه کردن، سوراخ کردن گوش و مالیدن زعفران بر سر. البته این آداب آثار دیگری نیز به دنبال دارند.
پی‌نوشت‌ها:
1 و2. شیخ حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل‌الشیعه، محقق/مصحح: مؤسسه آل‌البیت، قم: مؤسسه آل‌البیت، چاپ اول، 1409 ق، ج 21، ص 408. 3. کلینی محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق: علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1407 ق، ج 6، ص 24. 4. همان، ص 23. 5. همان، ص 388. 6. همان، ص 18. 7. همان، ص 19. 8 و 9. کلینی محمد بن یعقوب، الکافی، همان، ص 18. 10. همان، ص 26. 11 و 12. ص 25. 13 و 14. همان، ص 27. 15. همان، ص 26. 16. همان، ص 34. 17. همان، ص 35. 18. مجلسى، محمدباقر، بحارالأنوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403 ق. ج 101، ص 126. 19. کلینی محمد بن یعقوب، الکافی، همان، ج 6، صص 33 و 34. 20. طبرسى، حسن بن فضل، مکارم الأخلاق، قم، الشریف الرضى، چاپ چهارم، 1412 ق. ص 228.
محمد نادری