پرسش:

اگر قرآن برای هدایت همه مردم روی کره زمین نازل شده و به طور طبیعی برای همگان باید قابل فهم و درک باشد، چرا برخی عقیده دارند که فقط خدا و یا عده‌ای خاص می‌توانند آن را تفسیر و تاویل کنند، آیا این برداشت از قرآن نقض غرض الهی نیست؟

پاسخ:

تفاوت تفسیر و تاویل

تاویل بیان مقصود واقعی متکلم از کلام به وسیله تفسیر و آشکار کردن معنای پنهان لفظ است. تاویل اصطلاحی است در علوم قرآنی و به تعبیر عام اصطلاحی در مطالعات مربوط به فهم نصوص است که در آن فهم و برداشت از متن برخلاف ظاهر متن می‌باشد. قدمای مفسرین این واژه را با تفسیر قرآن مترادف دانسته، لذا با این رویکرد تمام آیات قرآن را دارای تاویل می‌دانستند. اما متاخرین تاویل قرآن را به معنای خلاف ظاهر می‌دانند و آیات خاصی را دارای تاویل معرفی می‌کنند که متشابه باشند نه محکم. بنابراین تفسیر و تاویل هر دو به معنای آشکار کردن معنای پنهان لفظ و بیان مراد و مقصود واقعی متکلم است، اما این شرح و توضیح مراتب و گونه‌های مختلفی دارد، گاهی لفظ یک معنا دارد و گاهی چند معنا، گاهی مقصود متکلم، بدون قرینه فهم و درک می‌شود و گاهی به قرینه نیاز دارد. گاه مراد متکلم مفهومی ذهنی و علمی است و گاهی عینی و رویداد خارجی است.(شناخت نامه قرآن، محمدی ری‌شهری(ره)، ج 4، ص 43) علامه طباطبایی(ره) مفسر و نویسنده تفسیرالمیزان، ضمن اینکه همه قرآن را دارای تاویل می‌داند که مستقیما از راه تفکر قابل درک نیست و روز رستاخیز برای همه مکشوف خواهد شد، بر این باور است که آنچه کریم به نام «تاویل» ذکر شده است از قبیل مدلول لفظ نیست، بلکه حقایق و واقعیت‌هایی است که بالاتر از درک عموم بوده که معارف اعتقادی و احکام عملی قرآن از آنها سرچشمه می‌گیرد، و تنها پیامبران و پاکان از اولیای خدا که از آلایش‌های بشریت پاکند می‌توانند از راه مشاهده آنها را بیابند(شیعه دو اسلام، علامه طباطبایی(ره)،ص 82) تاویل درباره عمل نیز معنا دارد، وقتی عملی متشابه و شبه‌انگیز باشد، و برای آن توجیه خردپسند و معقولی ارائه گردد، آن عمل تاویل شده است، مانند داستان موسی(ع) و خضر(ع) در قرآن که کلمه تاویل برای بیان واقعیت پنهان اعمال حضرت خضر به کار رفته است(سوره کهف- آیات 78 و 82) (التمهید، محمدهادی معرفت،ج 3،ص 28-30).

محکم و متشابه در قرآن

یکی از علوم قرآنی شناخت محکمات و متشابهات قرآن است. محکم از احکام به معنای اتقان است و مراد از کلمه یا آیه محکم آن است که معنای آن واضح است و چند وجهی و یا مبهم نیست، و به قول راغب اصفهانی چه از نظر لفظ و چه از نظر معنا شبهه در آن راه ندارد، مانند اکثر آیات‌الاحکام و آیات مواعظ و آداب و اخلاق در قرآن. متشابه از تشابه است یعنی همانندی و هم ریشه با شبهه، و اشتباه یعنی به گمان افتادن یا افکندن، و عبارت یا آیه متشابه به گفته راغب ظاهرش بیانگر باطنش نیست، و به قول شیخ طوسی محکم آن است که به خاطر وضوحش بدون قرینه یا دلالت خارجی به صرف توجه به ظاهرش مراد از آن دانسته شود و متشابه به آن است که باتوجه به ظاهرش، مراد از آن دانسته نشود، مگر آنکه قرینه خارجی بر آن افزوده شود که معنای مراد را برساند (تفسیر تبیان، ذیل آیه 7 سوره آل عمران) به تعریف دیگر متشابه لفظی است محتمل  وجوه معانی که در معرض شک و شبهه است و لذا محتاج به تاویل است، و هم قابل تاویل صحیح است و هم تاویل فاسد، مانند اکثریت آیات خلقت و آفرینش انسان و آسمان‌ها و تقدیر و صفات افعال الهی (التمهید، محمدهادی معرفت، ج 3، ص8) اکثر عظیم آیات قرآنی محکم و اقلیت آنها در حدود دویست آیه متشابه هستند (همان، ج 3، ص 14) امام علی(ع) می‌فرماید: «انّ القرآن حمال ذووجوه» همانا قرآن دربردارنده وجوه معانی گوناگون است (نهج‌البلاغه- نامه 77) در اینکه متشابهات را باید حمل بر معنای ظاهری و لفظی نکرد، بلکه تاویل کرد، بین اکثر قرآن‌پژوهان مخصوصاً شیعه و معتزله اتفاق نظر وجود دارد، فقط ظاهرگرایان و بعضی از اشعریان افراطی و حشویه برآنند که باید از تاویل پرهیز کرد و آيات متشابه را حمل بر معنای ظاهری کرد و درباره آن تعمق و چون‌و‌چرا نکرد. چنانکه قول مشهوری از مالک ابن انس در این زمینه درباره استوا معلوم است و کیفیت آن مجهول است (و ایمان به آن واجب است) و سوال از آن بدعت است. (تفسیر قرطبی، ذیل آیه 54 سوره اعراف). همان‌طور که متشابهات قرآن را با توجه به محکمات معنا می‌کنیم، تاویل را هم در جنب تفسیر و آیاتی که باید تاویل کرد را توضیح داد.

ادامه دارد