فیلم سفارشی برای جایزه نخست جشنواره برلین 2020 /حکایت سینماتوگراف 2

سعید مستغاثی
سیاست جدیدی که کارلو چاتریان و مدیریت جشنواره برلین برای سفارش ساخت فیلم جهت بخش‌های مختلف این جشنواره در پیش گرفتند باعث شد جشنواره‌ای که در سال 2019 حتی یک فیلم ایرانی هم برای بخش‌های گوناگون خود نپذیرفت، در سال 2020، 4-5 فیلم ایرانی در این بخش‌ها گنجاند و برروی یکی از آنها یعنی فیلم محمد رسول اف (که ظاهرا ممنوع‌الفعالیت و ممنوع‌الخروج هم بود) سرمایه‌گذاری ویژه‌ای کرد. 
این موضوع وقتی شک برانگیزتر شد که دریافتیم کارلو چاتریان (مدیر جدید جشنواره فیلم برلین) اساسا به سیاست‌های ضدایرانی و مخالفت با فیلم‌های ایرانی معروف بود و حتی «بی بی‌سی» و «رادیو فردا» هم در گزارش‌های خود از مدیریت جدید جشنواره برلین، به این غلظت ضدایرانی بودن چاتریان اشاره داشتند که او در دوران مدیریتش بر لوکارنو حتی اجازه نداد یک فیلم ایرانی که در ایران ساخته شده بود، به این جشنواره راه پیدا کند. 
اما اینک در هفتادمین دوره جشنواره برلین فیلم‌هایی از ایران حضور دارند که هیچ‌کدام در داخل کشور مجوز ساخت یا نمایش نداشته و از میان آنها تنها فیلم «یلدا» بود که در جشنواره فیلم فجر نمایش داده شد و البته آن هم به دلیل تولید با بودجه شهرداری ‌هامبورگ برخلاف قوانین و ضوابط جشنواره برلین علی‌رغم تولید در سال 2018 و نمایش در جشنواره‌های مختلف، در این جشنواره پذیرفته شد!
حالا اینکه با وجود این سیاست‌های واضح ضدایرانی جشنواره، چرا بازهم کاروانی بیش از صد نفره از مدیران و مسئولان و دست‌اندرکاران سینمایی و هنری راهی جشنواره برلین شدند، سؤالی بی‌پاسخ بوده و هست که سالها در مورد حضور کاروان‌های عریض و طویل از مسئولان و دست‌اندرکاران سینمای ایران در جشنواره‌های خارجی، مطرح شده، اما هیچ‌گاه، هیچ مسئول و مدیری به آن جواب نداده است. کاروان‌هایی که در طول این سال‌ها همواره به راه بوده‌اند اما هیچ‌گاه دستاورد یا کارنامه مشخصی ارائه نکردند!
سفارش فیلم و تأمین بودجه تحت عنوان «فاند»
اینکه گفته شد بودجه فیلم رسول اف یعنی «شیطان وجود ندارد» با سرمایه‌ای (تحت عنوان «فاند» FUND به معنی و مفهوم کمک بلاعوض) از سوی این جشنواره و همچنین شهرداری‌ هامبورگ تامین شد و او علی‌رغم حکم ممنوع‌الکاری، در سال 1398، سه فیلم «هاچ بک قرمز»، «مادر-پسر» و «شیطان وجود ندارد» را جلوی دوربین برد (که در دو فیلم اول به عنوان نویسنده و تهیه‌کننده حضور داشت) تا یکی از آنها برای بخش مسابقه انتخاب شده و پیشاپیش جایزه نخست جشنواره یعنی خرس طلایی هفتادمین دوره را برایش رزرو کنند، موضوعی است که به راحتی می‌توان صحت وسقم آن را از اظهارنظرها و صحبت‌ها و نوشته‌های مسئولان جشنواره و رسانه‌ها و منتقدین دریافت. 
ابتدا این توضیح ضروری است ازجمله تغییرات جشنواره 2020 برلین، برخلاف قوانین و آیین‌نامه جشنواره (که فیلم‌های بخش مسابقه نبایستی پیش از نمایش در جشنواره برلین هیچ نمایش دیگری داشته باشند) قائل شدن امتیاز خاص یا در واقع نوعی «حق وتو» برای فیلم‌های آمریکایی بود که باعث شد دو فیلم آمریکایی به نام‌های «هرگز، به‌ندرت، گاهی اوقات، همیشه» (Never Rarely Sometimes Always) به کارگردانی الیزا هیتمن و «نخستین گاو» First Cow ساخته کلی ریچارت و به تهیه‌کنندگی اسکات رودین (یکی از تهیه‌کنندگان اصلی‌ هالیوود) علی‌رغم نمایش در جشنواره‌هایی مانند ساندنس و نیویورک در بخش مسابقه جشنواره برلین هم جای بگیرند.
از میان دو فیلم آمریکایی یاد شده فیلم الیزا هیتمن به نام «هرگز، به‌ندرت، گاهی اوقات، همیشه» علی‌رغم اینکه حتی جایزه جشنواره ساندنس را هم گرفته بود، جایزه بزرگ هیئت داوران را دریافت نمود و در لیست اغلب منتقدان و نشریات معتبر مانند نشریه اسکرین هم با امتیاز بسیار بالا، به عنوان بهترین فیلم جشنواره هفتادم معرفی شد. 
لازم به ذکر است در عرف جشنواره‌های معتبری مانند ونیز و کن و همین برلین، به دلیل اعطای جایزه اول مانند نخل طلا یا شیر طلایی و یا خرس زرین براساس یک سری مصالح و سیاست‌های فراجشنواره‌ای، جایزه ویژه هیئت داوران در واقع جایزه اصلی هنری و سینمایی محسوب می‌شود.
ضمن اینکه تقریبا در هیچ‌کدام از لیست‌ها و جدول‌های امتیاز‌بندی منتقدین و نشریات و صاحب‌نظران، فیلم «شیطان وجود ندارد» درصدر قرار نگرفت و فی‌المثل در جدول امتیازات منتقدین نشریه معتبر «اسکرین» در جای هشتم واقع شد و اغلب منتقدین بین‌المللی این نشریه، آن را یک فیلم متوسط ارزیابی کردند. یا نشریه «ایندی وایر» از میان 10 فیلم برگزیده خود در جشنواره برلین، آن را در جای نهم قرار داد. حتی هیئت داوران منتقدان بین‌المللی (فیپرشی) نیز جایزه خود را به فیلم دیگری به نام «اوندین» (Undine) به کارگردانی کریستیان پتزولد محصول مشترک آلمان و فرانسه اعطا کرد. فیلمی که جایزه بهترین بازیگر زن را نیز دریافت نمود.
«دبورا یانگ» منتقد مشهور ‌هالیوود ریپورتر درباره فیلم «شیطان وجود ندارد» نوشت که این اثر ۲ ساعت و نیمه از چهار اپیزود تشکیل شده که به نوعی متوازن نیستند و از این نظر فیلم تا حدی طولانی به نظر می‌رسد. او در ادامه توضیح داد که اپیزود آخر فیلم ضعیف‌ترین بخش آن است و مخاطب چندان قادر نیست با آن ارتباط برقرار کند. 
منتقدانی مانند «دبورا یانگ» از ‌هالیوود ریپورتر و «لی مارشال» از نشریه اسکرین دیلی امتیاز ۶۰ از ۱۰۰ را به این فیلم دادند.
فیلم «شیطان وجود ندارد» در سایت معتبر «متاکریتیک»، امتیاز ۷۹ را کسب کرد اما فیلم «هرگز به ندرت، گاهی همیشه» در همین سایت، امتیاز ۹۲ را به‌دست آورد و سه منتقد از جمله «اندرو بارکر» از نشریه ورایتی امتیاز ۱۰۰ را به این فیلم دادند. 
دکان ممنوع‌الخروجی و نان ممنوع‌الکاری
بنابراین با توجه به ارزیابی متوسط اغلب صاحب‌نظران و حتی هیئت داوران از فیلم «شیطان وجود ندارد»، این واقعیت که مسائلی فراتر از خود فیلم و قوت هنری و سینمایی‌اش در اعطای جایزه به فیلم محمد رسول‌اف مد‌نظر بوده، تایید می‌شود. خصوصا اینکه چنین رویه‌ای در سال‌های گذشته هم سابقه داشت و برای فیلمسازانی که به خاطر موانع سیاسی یا امنیتی (مثل مورد جعفر پناهی) نمی‌توانستند در جشنواره برلین شرکت کنند، حق ویژه‌ای در نظر گرفته شد و مدیران این جشنواره برخلاف شعارهای هنری و غیر سیاسی بودن جوایز، حق بسیاری از فیلم‌های شایسته را پایمال کردند و جایزه‌های برتر خود را به رغم ضعف شدید به این‌گونه فیلم‌ها اعطا نمودند. 
چنین موضوعی به قول امیرکبیر در سریال سلطان صاحبقران «دیگر ریشش درآمده» و حتی منتقدین و روزنامه‌نگاران خارجی هم در نقدها و نوشته‌هایشان به آن اشاره کردند. برخی از نویسندگان نشریات معتبر اروپایی مانند ایندیپندنت در وب سایت خود به تاریخ 11 اسفند 1398 برابر با اول مارس 2020 این امتیاز را نوعی «آپارتاید هنری» و از طرف دیگر «دکانی» برای عده‌ای دانستند که اثرشان آن قدرت و ظرفیت دریافت جایزه و حتی شرکت در جشنواره را نداشته و با جوسازی و مانور برروی عدم شرکت درجشنواره، آن حق ویژه رابرای خود می‌خرند.
بنابراین چندان عجیب و غریب نبوده و نیست که فیلم «شیطان وجود ندارد» به جایزه اول هفتادمین جشنواره برلین دست یافت، چراکه افزون بر موضوع سفارش جشنواره و کمک‌های مالی (فاند) شهرداری ‌هامبورگ، ممنوع‌‌الخروجی کارگردان فیلم و قادر نبودن به شرکت در جشنواره (به عنوان یک امتیاز ویژه) هم باعث گردید فیلم یاد شده با موضوعی به شدت سیاسی و ضدایرانی، حتی حق وتوی فیلم آمریکایی «الیزا هیتمن یعنی «هرگز، به‌ندرت، گاهی اوقات، همیشه» را هم پشت سر گذاشته و خرس طلایی که پیش از این هم به فیلم بسیار ضعیف «تاکسی» با همین امتیاز آپارتایدی اعطا شده بود، را دریافت کند!