سیدعباس معتمدی
سجده در اصل خم‌شدن همراه با تذلل و فروتنی است که به دو شکل اختیاری و تسخیری اکراهی انجام می‌شود. بر اساس آموزه‌های قرآن، همه هستی همان‌گونه که اهل تسبیح و تقدیس نسبت به آفریدگار و پروردگار یگانه هستند، اهل سجده هم هستند؛ زیرا همه هستی با تمام وجود فقری خویش در برابر خدا تذلل و خضوع و خشوع دارند و اگر انسان و جن به ظاهر و به اراده اختیاری خویش سجده نمی‌کنند، ولی ذات و هویت فقری آنان در برابر خدا ساجد است.
البته انسان و جن زمانی از آثار تقربی سجده بهره‌مند می‌شوند که به اراده اختیاری و حق انتخاب آزاد خویش در برابر خدا سجده کنند و این‌گونه اوج تذلل خویش را به نمایش گذارند.
همچنین هر‌چند که سجده غیر انسان به اشکال گوناگونی تحقق می‌یابد، اما سجده انسان با قرار‌دادن پیشانی بر خاک زمین تحقق می‌یابد.(المصباح، ج 1- 2، ص 266، «سجد»)
اهمیت و آثار سجده 
بی‌گمان انسان همواره دنبال فهم آثار افعال و اعمال خویش یا دیگران است؛ زیرا فهم آثار موجب می‌شود تا به چیزی گرایش یا از آن‌گریزش داشته باشد. از همین‌رو اندیشه‌، بستر انگیزه و علم بستر عمل است خواه به شکل فعل یا ترک فعل باشد. 
بر ‌همین اساس آموزه‌های قرآنی به مسئله آثار و کارکردها اهتمام بسیاری دارد و برای بیان اهمیت هرچیزی به آثار آن توجه می‌دهد.
در اهمیت و ارزش سجده همین‌بس که موجب تقرب انسان به خدا است. بنابراین هر‌ کسی دوست دارد تا به مقام مقربان برسد که عالی‌ترین مقام در میان مقامات الهی است (واقعه، آیات 8 تا 10 و 89 و 90)، می‌بایست به سجده توجه بسیاری نشان دهد؛ زیرا انسان از طریق سجده است که می‌تواند نهایت خاکساری و فروتنی خویش را به نمایش گذارد  و این‌گونه مورد عنایت خاص خداوندی قرار گیرد و به مقام مقربان دست یابد. هر‌چه سجده انسان مبتنی بر شرایط خاص خودش همچون اخلاص و مانند آن باشد، تقرب بیشتر و شدیدتری حاصل می‌شود تا جایی که انسان را به تمامیت تقرب مقربان می‌رساند. از همین‌رو خدا به پیامبرش فرمان می‌دهد: وَاسْجُدْ وَاقْتَرِبْ؛ سجده کن و تقرب بجو! (علق، آیه 19؛ مجمع البيان، ج 9- 10، ص 783؛ الكشاف، ج 4، ص 779)
ایمان حقیقی با سجده ارتباط تنگاتنگی دارد؛ زیرا هر‌که می‌خواهد ایمان به آیات الهی را در زندگی خویش نشان دهد، لازم است تا بهنگام ذکر آیات الهی به خاک در سجده افتد و تسبیح و تحمید پروردگار گوید. (سجده، آیه 15) 
همچنین از این آیه فهمیده می‌شود که این امور بیانگر آن است که شخص سجده‌کننده هیچ استکباری ندارد، بلکه در ذات خویش به دور از تکبر بوده و تذلل و خضوع و خشوع دارد.
سجده‌کننده با سجده خویش خواه اختیاری یا غیر اختیاری، در مقام کرامت قرار گرفته و به عنوان «مکرم» مورد عنایت خدا است (حج، آیه 18)؛ زیرا کسی که اهل سجده نیست، از کرامت محروم می‌شود و اهانت و خواری بر او غلبه می‌کند؛ بنابراین، انسانی که خدا او را تکریم کرده و در مقام بلند و والای خلافت قرار داده است (اسراء، آیه 70؛ بقره، آیات 30 و 31)، اگر بخواهد این کرامت ذاتی را حفظ کند و بر شدت آن بیفزاید باید به سجده اهتمام ورزد تا در جایگاه بلند «مکرمین» قرار گیرد. (حج، آیه 18)
برخورداری از مغفرت الهی با بهره‌گیری از سجده و انابه به سوی خدا با بریدن از غیر، دست‌یافتنی است؛ چنان‌که حضرت داود(ع) با چنین شیوه‌ای از مغفرت الهی بهره گرفت (ص، آیات 24 و 25)؛ آن حضرت پس از فهم افتادن در کوره ابتلای الهی، با استغفار و رکوع و سجده نه‌تنها از مغفرت الهی برخوردار شد، بلکه به بهترین حالت تقرب دست یافت که از آن به «زلفی» یاد می‌شود و از مقام «حسن مآب» (نیکوترین بازگشت‌ نگاه به نزد پروردگارش) برخوردار شد.(همان) واژه «خرّ» در آیه: خَرَّ رَاكِعًا وَأَنَابَ‌، به معنای فروافتادن در خاک است که این عمل با رکوع و سجود همراه شد. البته رکوع و سجودی که همراه با انابه و بریدن از غیر خدا و تضرع و زاری بود تا خدا از ایشان بگذرد و تحت مغفرت قرار دهد تا از آثار خطا در امان بماند. بنابراین، «خرّ راکعا» دلالت بر سجده همراه با رکوع تمام و خم‌شدن و افتادن در خاک دارد و تنها رکوع ساده نیست. (مجمع البيان، ج 7- 8‌، ص 735؛ الكشاف، ج 4، ص 88)
سجده در همه احوال امری ارزشی است، اما در برخی از زمان‌ها و احوال از ارزش بیشتری برخوردار است. از همین‌رو قرآن سجده در شبانگاهان و تهجد شبانه به همراه تلاوت آیات الهی را بسیار ارزشی می‌داند به طوری که این اعمال و اقامه نماز شب و امر به معروف و نهی از منکر و شتاب در امور خیر را عامل دستیابی به مقام «صالحان» برمی‌شمارد. (آل‌عمران، آیات 113  و 114)
برخورداری از فضل خاص الهی در گرو سجده است (فتح، آیه 29)، و هر‌ که بخواهد به مقام عظیم «رضوان» برسد و از بهشت رضوان نیز برخوردار شود، باید به این امر توجه ویژه داشته باشد (همان)؛ زیرا سجده برای انسان مؤمن شرایطی را فراهم می‌آورد که به تمامیت رشد و بلوغ خویش می‌رسد و می‌تواند کمال و انوار آن را برای خویش تحقق بخشد تا جایی که سیمای ساجدان چنان درخشان است که همگان حتی کفار آن را می‌ببینند و از چنین نورانیتی به خشم می‌آیند.
سجده در میان مناسک عبادی در جایگاه بس والا و ارزشمندی قرار دارد تا جایی که عامل برتری مؤمنان بر دیگران (زمر، آیه 9؛ آل‌عمران، آیات 113 تا 15) بوده و انسان را به مقام عظیم «متقین» می‌رساند (همان) که خود معیار برتری انسان و میزان برخورداری از کرامت در پیشگاه خدا است. (حجرات، آیه 13) البته چنان‌که گفته شد سجده به‌ویژه در شبانگاهان و نماز شب بسیار اهمیت دارد (زمر، آیه 19؛ آل‌عمران، آیات 113 تا 115) به حدی که دستیابی به مقام «محمود» که همگان آن را ستایش کنند و نسبت به آن غبطه داشته باشند، در گرو نماز شب و سجده‌های آن است.
سجده به‌ویژه در نماز شب و تلاوت آیات قرآن از مصادیق «خیر» مطلق است که آثار آن در همه ابعاد زندگی‌، خودش را نشان می‌دهد و ساجدان در نماز شب و تهجد شبانه همان اهل سرعت در خیرات هستند. (همان) بنابراین، از نظر قرآن، هر‌کسی بخواهد کار خیری داشته باشد و در آن سرعت و شتاب ورزد، به امر سجده برای خدا اهتمام کند؛ زیرا سجده از کارهای خیر مطلق است. (همان) همچنین سجده از مناسک عبادی و نمایشی تمام از عبودیت و عبادت است، از همین‌رو همه هستی به سجده می‌پردازند تا عبودیت و اطاعت از خدا را به نمایش گذارند.(فصلت، آیه 37؛ نجم، آیه 62)
ارزش و اهمیت سجده در ساختار نظام دین و سنت‌های الهی چنان زیاد است که اصولا کسی نمی‌تواند آثار و پاداش‌هایی که بر آن مترتب می‌شود را بفهمد؛ زیرا خدا برای ساجدان چیزهایی را فراهم آورده که چشم روشنی انسان است و قابل درک برای او در دنیا نیست؛ این پاداش‌های عظیم بر او مخفی است تا به بهشت رضوان الهی برسد. (سجده، آیات 15 تا 17) بنابراین، کسی را نرسد تا ارزش پاداشی سجده و آثار آن را درک کند. (همان) این درک تمام در قیامت آشکار می‌شود. (همان)
شرایط  و احکام سجده
سجده زمانی آثار خود را آشکار می‌کند که شرایط آن به درستی شناخته و بدان عمل شود. از نظر قرآن، مهم‌ترین شرط در تحقق سجده افتادن به خاک در مقام تواضع و تذلل است که با قرار‌گرفتن پیشانی بر خاک زمین تحقق می‌یابد.(مریم، آیه 58؛ اسراء، آیات 107 تا 109) شکی نیست که اخلاص از مهم‌ترین اصول برای تحقق عبادت است؛ چرا‌که بدون اخلاص و عمل خالصانه برای خدا، هیچ عبادتی تحقق نمی‌یابد. پس همان‌گونه که فرشتگان (اعراف، آیه 206) و عبادالرحمن (فرقان، آیات 63 و 64) دارای سجده‌های خالصانه هستند، مؤمنان نیز باید این‌گونه عبادت کنند تا ارزش یابد و‌گرنه بی‌ارزش خواهد بود.
هر چند که از نظر زمانی همه اوقات برای سجده از شامگاه و بامداد و عصر مناسب است (رعد، آیه 15)، ولی شامگاهان و در طول شب بسیار اهمیت دارد (آل‌عمران، آیه 113؛ فرقان، آِیه 64؛ زمر، آیه 9؛ انسان، آیه 26) که از آن به «مطیه اللیل» تعبیر می‌شود که همانند مرکب رهواری انسان را به سوی مقصود در مقصد می‌برد.
مکان سجده باید پاک و طاهر باشد و برای این عمل عبادی تطهیر شود. بنابراین، مساجد که برای این منظور ساخته شده، از اهمیت و ارزشی بالایی برخوردار است. (جن، آیه 18) در میان مساجد نیز برترین مسجد همان مسجدالحرام است که بدین منظور به دست ابراهیم(ع) و اسماعیل(ع) ساخته شده است. (بقره، آیه 125؛ حج، آیه 26)
سجده با ‌گریه و انابه و تضرع باشد بهتر است.(اسراء، آیات 107 تا 109؛ مریم، آیه 58) البته در سجده بهتر است که چانه بر خاک باشد تا خشوع و خضوع تمامی به نمایش گذاشته شود.(اسراء، آیات 107 تا 109) 
همچنین بهتر است که همراه با تلاوت قرآن و به‌ویژه ذکر «تسبیح» به همراه «حمد» پروردگار باشد که بهترین ذکر آن «سبحان ربی الاعلی و بحمده» است؛ زیرا روایت است وقتى آيه «سبح باسم ربک الاعلی (اعلی، آیه 1) نازل شد، رسول خدا(صلى الله عليه وآله) فرمود: آن را در سجده‌هاى خود قرار دهيد. (تفسير نورالثقلين، ج 5، ص 554، ح 13؛ الدرالمنثور، ج 8‌، ص 481) 
بنابراین مستحب است تا در ذکر سجده، تسبیح و تحمید قرار داده شود (اسراء، آیات 107 تا 109؛ سجده، آیه 15) که بهترین آن این تسبیح و تحمید است. همچنین بهتر است که سجده سریع انجام نشود بلکه سجده‌های طولانی مستحب و تاثیرگذار است. 
از همین‌رو در وصف سجده‌ها آمده که «تراهم» می‌بینی که آنان دائم در سجده هستند. (فتح، آیه 29)
سجده تنها برای خدا است، اما به اذن و فرمان الهی سجده برای غیر‌خدا جایز بلکه گاه واجب می‌شود؛ همان‌طور که سجده بر آدم(ع) بر جن و فرشتگان واجب شد و تمرد از آن به عنوان عصیان از حکم الهی تلقی و موجب لعن و طرد گشت. (حجر، آیه 29؛ اسراء، آیه 61؛ ص، آیه 72؛ طه، آیه 116) البته در روايتى از امام رضا(ع) سجده ملائكه بر آدم(ع)، مصداق سجده تكريم بوده است. (تفسير نورالثقلين، ج 1، ص 58، ح 101) باید توجه داشت که سجده بر خاک یا به سوی کعبه به معنای سجده برای خدا است؛ زیرا این امر به فرمان الهی برای تحقق مفهوم ظاهری سجده انجام می‌شود و با آن تذلل و خضوع و خشوع انسان برای خدا به نمایش در می‌آید.
به هر حال، از نگاه قرآن، جز موارد استثنایی، سجده برای غیر‌خدا جایز نیست، بلکه حرام است؛ از همین‌رو سجده برای خورشید و ماه (فصلت، آیه 37)، بتان (نساء، آیه 51) و مانند آنها جایز نیست و حرام است. در روایت است که برخی از اهل‌کتاب به سبب عناد با پیامبر(ص) حتی حاضر به سجده بر بتان شده‌اند. در شأن نزول آيه 51 سوره نساء ذكر شده كه «كعب بن اشرف» به اتّفاق گروهى از يهود وارد مكّه شدند تا با مشركان عليه پيامبر(ص) متّحد شوند. يكى از اهل مكّه به كعب گفت: شرط هم‌پيمانى با شما سجده‌كردن در مقابل اين دو بت یعنی جبت و طاغوت است. او پذيرفت و سجده كرد. (مجمع البيان، ج 3- 4، ص 92؛ روح المعانى، ج 4، جزء 5، ص 82)
همچنین از نظر قرآن، لازم است تا انسان در برابر شنیدن یا خواندن برخی از آیات قرآن سجده کند. (انشقاق، آیه 21؛ مریم، آیه 58؛ اسراء، آیات 107 تا 109) 
انسان لازم است در برابر نعمت‌های الهی شکرگزار باشد که یکی از اشکال شکرگزاری عملی، سجده شکر است (بقره، آیه 58؛ اعراف، آیه 161) که می‌تواند به‌طور جداگانه یا در قالب نماز شکر انجام شود. 
سجده در نماز (بقره، آیه 125؛ آل‌عمران، آیه 43) در کنار قیام و نیت و تکبیره‌الاحرام و رکوع و سجده (قنترس) جزو ارکان اصلی نماز است و بدون آن نماز تحقق نمی‌یابد.
کسانی که در دنیا سجده نداشته باشند، در قیامت با آنکه از نظر اعضا و جوارح سالم هستند نمی‌توانند سجده کنند؛ چرا‌که سجده در دنیا برایشان ملکه نشده است تا در قیامت به نمایش بگذارند. (قلم، آیات 41 و 42) 
پس لازم است انسان در دنیا تجربه سجده برای خدا را داشته باشد و آن را ملکه و مقوم ذات خویش کند تا در قیامت سجده داشته باشد.
عوامل و موانع سجده
کسانی گرایش به سجده در برابر خدا دارند که دارای: ایمان (اعراف، آیات 120 تا 122)، خوف از خدا (نحل، آیات 49 و 50)، توجه به خالقیت خدا (فصلت، آیه 37)، ربوبیت و پروردگاری خدا (اعراف، آیات 120 تا 122)، علم خدا به احوال بندگان (اسراء، آیه 107)، معجزات الهی (اعراف، آیات 117 و 120)، متذکر به آیات الهی (سجده، آیه 15)، اهل تلاوت قرآن (مریم‌، آیه 58؛ انشقاق، آیه 21)، تواضع و فروتنی (نحل، آیات 49 و 50) و مانند آنها باشد. 
همچنین موانع مهم در انجام سجده شکر شامل اموری چون: کفر (بقره، آیه 34؛ ص، آیات 72 تا 74)، تکبر باطنی و استکبار ظاهری (اعراف، آیات 11 تا 13؛ بقره، آیه 34؛ ص، آیات 75 و 76)، ظلم (بقره، آیات 58 و 59؛ اعراف، آیات 161 و 162)، شیطنت شیطان (نمل، آیات 24 و 25) و مانند آنها می‌باشد. بنابراین، لازم است اگر در خود گرفتار چنین اموری هستیم که می‌تواند مانع در سر راه عبادت و سجده باشد، می‌بایست با خودسازی و اصلاح به صراط مستقیم الهی بازگشته و همانند همه هستی بدون اکراه و اجبار در برابر خدا کرنش داشته و به سجده بپردازیم تا به جایگاه خلافت الهی خویش در هستی با تقرب به خدا و خدایی‌شدن برسیم.