نگاهی به مقام شامخ معلم و رابطه انسان‌ساز معلم و شاگرد-بخش پایانی
گالیا توانگر
دست توانای معلم است که چشم‌انداز آینده ما را ترسیم می‌کند. اگر می‌بینید که امیرمؤمنان، مولای متقیان علی(ع) می‌فرماید: «من علمنی حرفاً فقد صیرنی عبداً؛ هرکس چیزی به من بیاموزد، مرا غلام خویش کرده است. این بیان برای ما درس است تا معلمان، قدر خود را بدانند و تشخیص دهند که چقدر، وجود آنها در سرنوشت یک ملت مؤثر است. (بیانات روشن‌گرانه رهبر معظم انقلاب در جمع فرهنگیان)
نخستین و اساسی‌ترین نشانه معلم نمونه، برخورداری او از سوز و گداز «انسان‌‌سازی» است. تنها عده معدودی از انسان‌ها هستند که همه وجودشان سرشار از سوز و گداز سازندگی است. این افراد عاشق تربیت هستند. قوی‌ترین انگیزه در آنها، سوز و شوق انسان‌‌سازی است. این افراد، از هدایت فردی به شادی و خرسندی دست می‌یابند. سوز و گداز، اساسی‌ترین و ضروری‌ترین ویژگی معلم نمونه است. چنین معلمی به مدرسه و کلاس عشق می‌ورزد؛ زیرا او در چنین محیطی بهتر و کامل‌تر می‌تواند به هدف انسان‌‌سازی خود برسد. یکی از ویژگی‌های یگانه معلم نمونه انسان، پیامبر اکرم(ص)، سوز و عشق به هدایت و ارشاد انسان‌ها بود.
معلم بودن، تنها در انحصار معلومات نیست، بلکه افزون بر معلومات و تخصص، هر معلم باید با هنر معلمی آشنا باشد؛ یعنی بداند چگونه از معلومات خود بهره بگیرد و به‌عبارت‌دیگر، با چه زبانی با شاگردان سخن بگوید، چه شیوه‌هایی را در ارتباط با شاگردان در نظر بگیرد و چگونه با شاگردان ارتباط برقرار سازد. معلم نمونه با بهره‌گیری از فنون روان‌شناسی، با قدرت و مهارت، امواج متلاطم کلاس را آرام کرده، تسلط و توانایی اداره کلاس را عملاً عرضه می‌دارد. این روان‌شناسی معلم برای اداره هر کلاس، شیوه خاصی را در نظر می‌گیرد؛ چنان‌که درخصوص تک‌تک شاگردان نیز رفتار خاصی را انتخاب می‌کند. به رعایت همه این اصول، «هنر معلمی» می‌گویند.
از علی آموز اخلاص عمل
از حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) در برخی از منابع شیعه آمده است: «هرکس مرا نکته‌ای آموزد، مرا بنده خویش ساخته است.»
در آموزه‌های اسلامی احترام به معلم که پدر معنوی و روحانی انسان است یک وظیفه انسانی- اسلامی است و خود مبنای توفیقات الهی خواهد شد و در همه حال باید آنها را محترم شمرد؛ از یاد آنان به نیکی، تواضع و فروتنی در برابر آنها، عمل به دستورات و راهنمایی‌هایشان در امور دینی و دنیوی، تکریم و بزرگداشت آنها در شرایط مختلف، ذکر خاطرات خوب و کمالات و ارزش‌های علمی و اخلاقی آنها و... احترام به معلم حد خاصی ندارد.
محترم سادات نیاسری یک کارشناس ارشد فقه اسلامی برایمان توضیح می‌دهد: «احترام اصلی و حقیقی به معلم یا کسانی که چیزی از آنها یاد می‌گیریم چند چیز است: عمل به آموخته‌های آنان، ترویج و تبلیغ آنچه از آنها یاد گرفتیم به دیگران، یادسپاری ارزش‌های علمی و اخلاقی آنها، تکریم شخصیت و تعظیم آنان در همه شرایط، تواضع در برابر آنها. در روایات اسلامی، مقام معلم آن‌قدر والاست که خدا و فرشتگان و همه موجودات ـ حتی مورچه در لانه خود و ماهیان در دریاها ـ بر کسی که به مردم تعلیم خیر کند درود می‌فرستند، چنان‌که در حدیثی از رسول خدا (ص) آمده است: «اِنَّ اللهَ وَ مَلائِکَتَهُ حَتَّی النَّمْلَةِ فی حُجْرِها وَ حَتّی الْحُوتِ فِی البَحْرِ یُصَلُّونَ عَلی مُعَلِّمِ النّاس الْخَیْرَ»؛ (کنز العمال، حدیث 28736) و در حدیث دیگری می‌خوانیم: «آیا به شما خبر دهم که بخشنده‌ترین بخشنده‌ها کیست؟ بخشنده‌ترین بخشنده‌ها خداست و من بخشنده‌ترین فرزندان آدم هستم و بعد از من از همه شما بخشنده‌تر، کسی است که علم و دانشی را فراگیرد و آن را نشر دهد و به دیگران بیاموزد، چنین کسی، روز قیامت، خود به‌صورت امتی برانگیخته خواهد شد!» (میزان الحکمه 6/474) تعبیر به «امت» به‌خوبی نشان می‌دهد که گسترش وجودی معلمان، به‌موازات گسترش تعلیمات آنها در میان جامعه بشری صورت می‌گیرد و هرقدر شاگردان بیشتری را تعلیم‌وتربیت کنند، به همان نسبت شخصیّت معنوی و اجتماعی آنها گسترده‌تر می‌شود و گاه به‌اندازه یک امت می‌گردد. اهمیت نشر علم و دانش و فرهنگ در اسلام تا آن حدّ است که در حدیثی معروف، مجلس علم، باغی از باغ‌های بهشت شمرده شده است.»
این پژوهشگر با استناد به آیات و احادیث در ادامه می‌گوید: «جالب این‌که در اسلام هر کاری که مقدمه فراگیری علم، یا مناسبتی با آن داشته باشند، عبادت شمرده شده است، در حدیثی از پیامبر اکرم(ص) می‌خوانیم: «مُجالَسَةُ الْعُلَماءِ عِبادَة؛ (بحارالانوار 1/204) همنشینی با دانشمندان عبادت است». در حدیث دیگری از امام موسی‌بن‌جعفر(ع) می‌خوانیم: «اَلنَّظَرُ اِلی وَجْهِ الْعالِمِ حُبّاً لَهُ عِبادَة؛(وسائل 18/458) نگاه به‌صورت عالم از روی محبت، عبادت است» و نیز در حدیث دیگری می‌خوانیم که پیامبر (ص) به ابوذر فرمود: «اَلْجُلُوسُ ساعَةً عِنْدَ مُذاکَرَةِ الْعِلْمِ خَیْر لَکَ مِنْ عِبادَةِ سَنَةٍ، صِیام نَهارِها، وَ قِیامِ لَیْلِها و النَّظَرُ اِلی وَجْهِ الْعالِمِ خَیْر لَکَ مِنْ عِتْقِ اَلْفِ رَقَبَةٍ؛ (تفسیر نمونه 4/360) یک ساعت در جلسه مذاکره علم شرکت کردن، برای تو بهتر از عبادت یک سال است که روزها روزه باشی و شب‌ها مشغول عبادت شوی و نگاه به‌صورت عالم، برای تو بهتر است از آزادکردن یک هزار برده!». (پیام قرآن،
ج 10، حضرت آیت‌الله مکارم شیرازی و سایر همکاران.)»
راهکارهای کاربردی یک تدریس اثربخش
اگر معلم احاطه کامل بر موضوعات درسی داشته باشد و برای شاگردان از نظر علمی شخص مهمی جلوه کند، شاگردان توجه خاصی به سخنان وی خواهند داشت، لذا تسلط معلم بر مطالب نقش مؤثری در پاسخگویی او به سؤالات شاگردان خواهد داشت.
سعید حکیم‌زاده یک دبیر درباره شیوه‌های اثربخش تدریس توضیح می‌دهد: «معلمان شایسته است که برای یادگیری بهتر در محیط آموزشی، رسانه‌های مناسب با تدریس خود را انتخاب کرده و در جهت تهیه آنها و یا ساختن آن اقدامات لازم را با همکاری مسئولان به عمل آوردند.
تنوع در مواد و وسایل و منابع آموزشی، روش‌ها و تکنیک‌ها و فضای آموزشی از سوی آموزش را از حالت یکنواخت و خسته‌کننده خارج می‌سازد و به آن جذابیت و گیرایی می‌بخشد از سوی دیگر شرایط بهتری برای نوعی تکرار مفید در ارائه محتوا، مفاهیم، اصول و روش‌های علمی موردنظر فراهم می‌آورد.»
این دبیر عمده‌ترین هدف‌های پیشرفت تحصیلی را این‌گونه برمی‌شمرد: «کمک به شناخت نقاط ضعف و قوت یادگیرنده و میزان موفقیت وی توسط خود او و معلم. ترغیب و هدایت یادگیرندگان جهت مطالعه و یادگیری. کمک به معلم در تعیین مرحله بعدی تدریس. پی‌بردن به نقاط قوت و ضعف برنامه درسی و اجزا و عناصر آن. کمک به معلم در تعیین نقاط قوت و ضعف میزان موفقیت خود در امر تدریس. معلمان کارآمد از مهارت‌های لازم برای ارزیابی دانش‌آموزان برخوردار بوده و قادرند میزان یادگیری‌شان را تعیین کنند. وسایل اندازه‌گیری عبارت‌اند از: امتحانات کلاسی، تکالیف درسی یا پروژه‌های تحقیقاتی و...»
وی یکی از ویژگی‌های معلمان کارآمد را جذب شاگردان به جلسات درس و ادامه شرکت آنان در فعالیت‌های یادگیری دانسته و می‌گوید: «معلمان باکفایت می‌دانند که برای هر دانش‌آموز، درس را باید از کجا شروع کرد؟ آنان هر جا که لازم آید به آموزش انفرادی روی می‌آورند و سرعت تدریس را متناسب با پیشرفت دانش‌آموزان تنظیم می‌کنند. معلمان موفق می‌توانند فعالیت‌های آموزشی را معنادار سازند. بدین منظور یک معلم کارآمد یادگیری جدید دانش‌آموزان جدید را طوری هدایت می‌کنند که با دانش قبلی آنها همسانی داشته باشند تا دانش‌آموزان بتوانند دانش جدید را به نحوی منطقی در حافظه خود سازمان دهند.
روش‌های تهیه گزارش‌های خلاقانه نظیر آزمایش‌ها و گزارش‌ها را به دانش‌آموزان آموزش داده، آنها را در این راه یاری کنند.»
نقش حواس مختلف دریادگیری
تحقیقات روان‌شناسی یادگیری و علوم تربیتی بر نقش حواس مختلف در یادگیری اشاره دارد؛ یعنی گرچه بخشی از یادگیری از طریق حس شنوایی انجام می‌شود، ولی بخش عمده دیگر از طریق بینایی ممکن است. حواس دیگری چون لامسه، بویایی و چشایی نیز به سهم خود در یادگیری انسان مؤثر است؛ بنابراین اظهارات انجام شده، برای افراد طبیعی، حس بینایی نقش اساسی‌تری در یادگیری دارد، پس از آن شنوایی، حواس دیگر در مرتبه بعدی قرار دارند. استفاده از تصاویر بعدی یا ذهنی بر یادگیری مفاهیم تأثیر می‌گذارد.
مهسا مهدوی یک روان‌شناس توضیح می‌دهد: «نکته حائز اهمیت این‌که نباید آموزش را صرفاً به شیوه‌های شنیداری محدود ساخت، بلکه اولویت دادن به شیوه دیداری به‌ویژه تلفیق شیوه دیداری- شنیداری تأثیرات مفید یاددهی- یادگیری را افزایش می‌بخشد.
استفاده از فضای سبز مدارس در صورت موجود و یا استفاده از پارک‌های نزدیک مدرسه استفاده از برنامه‌های علمی تلویزیونی، از طریق ضبط قبلی برنامه یا شناسایی و استفاده از شرایط و امکاناتی که در اختیار والدین قرار دارد و می‌تواند در اختیار کلاس فرزندانشان قرار گیرد از جمله: اولیای شاغل و دارای مسئولیت در مراکز صنعتی، تولیدی، مخابرات، انتشارات، مراکز هنری، آزمایشگاه‌ها و فضا‌های طبیعی و...»
وی در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «روش مناسب و آموزش اثربخش آن است که علاوه بر آموزش علمی بر رشد شخصیت و بهداشت روانی یادگیرندگان نیز تأثیر مثبت داشته باشد.
همچنین بهداشت روانی درمان نیز، به مفهوم گسترده و عمیق خود، ارتباطی اساسی با آموزش و پرورش
و تربیت دارد، زیرا که اهداف تربیت انسان می‌توان به مواردی چون ایجاد تغییرات مطلوب در افکار، نگرش‌ها، گرایش‌ها و کنش‌های آدمی و ایجاد تعادل در شخصیت فرد اشاره داشت. لازم است آموزش به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی و اجرا گردد که در وهله اول مغایر با رشد شخصیت و بهداشت روانی یادگیرنده نباشد در وهله بعد، آموزش مطلوب آن است که حتی‌الامکان در تقویت چنین جنبه‌هایی تأثیر مثبت داشته باشد.»
معلم موفق کیست؟
گام اصلى و مهم براى موفق بودن یك معلم، شناخت است. معلمى كه خود را بشناسد و تحلیل كند، مسلماً گام مؤثرى در راه موفقیت برداشته است. ازاین‌رو برای دانستن این كه معلم موفقى هستیم یا نه ویژگی‌های اساسى معلمان موفق را برمی‌شمریم:
مریم محب‌علی یک فرهنگی درباره ویژگی‌های یک معلم موفق می‌گوید: «معلم موفق خود همیشه محصل است. اگر همیشه در حال یادگرفتن و دنبال کشف حقایق باشیم. عطش وجودمان شعله‌ور می‌ماند. اگر معلم، خود تشنه نباشد، نمی‌تواند دانش‌آموزان را تشنه آموختن کند. همیشه به رشد و پویایى خود و شاگردانش توجه می‌کند. درجا زدن، سكون و ناامیدى از خصایص انسان‌های رشدنیافته است. قبل از هر چیز، معلم موفق كسى است كه به فكر پویایى و رشد خویش است. همواره خود را مورد نقد قرار می‌دهد.
انتقاد از خود، اساس پیشرفت انسان است. معلم موفق هیچ‌گاه احساس نمی‌کند که شیوه تدریس او بی‌نقص است، بلکه روش‌های تدریس خود را مورد نقد و بررسی قرار می‌دهد و می‌داند که همواره روش‌های مناسب‌تری وجود دارد و باید تا جای ممکن از روش‌های کهنه و کم‌اثر فاصله بگیرد.»
وی در تکمیل صحبت‌هایش به سایر ویژگی‌های معلم موفق اشاره کرده و می‌گوید: معلم موفق همواره شاد و کامیاب است. او خود را شایسته بهترین‌ها در طبیعت می‌داند و بر این اساس به کار و حرفه ارزشمند خود عشق می‌ورزد و شادمان و خشنود از فرایند یاددهی- یادگیری، به تعامل با دانش‌آموزان می‌پردازد و احساس می‌کند که تلاش ارزشمند او موجبات یادگیری بهتر را فراهم می‌کند.
همواره ظاهری آراسته و درونی آرام دارد. اطمینان قلبی و آرامش درون، ایجاد محبت و صمیمیت می‌کند و این اطمینان، آرامش خوبی را در کلاس درس برای شاگردان به ارمغان می‌آورد و اگر ظاهر آراسته و مرتب خود را با وقار ارزشمند خود همراه سازد، بسیار جذاب جلوه‌گری خواهد کرد. به آرمان‌ها و اهداف بزرگ می‌اندیشد. اصولاً معلم نیز همانند دانش‌آموزان باتجربه خطاها و اشتباهات بهتر یاد می‌گیرد و رشد می‌یابد. پس بهتر است تجربیات خوب خود و دیگران را مورد ارزیابی قرار دهد و به کار گیرد و مطمئن باشد که معلمی تنها یک نسخه یا فرمول ساده ندارد، بلکه هرگونه روش جدید و ایده نو افق‌های جدیدی را خواهد گشود و ما را به موفقیت‌ها و آرمان‌های بزرگ خویش نزدیک خواهد کرد.»