قناعت و دعا برای زیادی نعمت‌ها(شبهه ها و پاسخ ها)
شبهه: به ما می‌گویند در زندگی قناعت کنید و از طرفی می‌گویند؛ از خدا کم نخواهید! به نظرتان چه کنیم؟
پاسخ: هر دو گزینه فوق در آیات و روایات ما فراوان توصیه شده است؛ از طرفی سفارش‌های بسیاری در مورد قناعت و اکتفا کردن به آنچه خداوند متعال تقدیر کرده وجود دارد و از طرفی در آیات و روایات و کلمات بزرگان به ما گفته‌اند از خداوند متعال زیاد بخواهید و همت عالی داشته باشید و از خداوند کم نخواهید. از این رو طبیعی است که برای برخی افراد شبهه فوق ایجاد شود. برای پاسخ به این سؤال توجه به چند نکته لازم است.
معنای زیاد خواستن از خداوند متعال
غالب روایاتی که به ما توصیه می‌کنند از خداوند متعال زیاد درخواست کنید، معمولاً در مقام بیان این نکته هستند که خواسته‌های خود را (هرچند خیلی زیاد باشد) در درگاه لطف و در برابر کرم و قدرت الهی زیاد نبینید؛ چرا که برای خداوند متعال که قدرت و کرم و علم بی‌نهایت دارد خواسته‌های شما زیاد و سنگین نیست، بلکه هر چه باشد کوچک است. فکر نکنید این‌همه خواسته از کرم و قدرت و لطف خدا بیشتر است؛ مانند این روایت شریف که از نبی اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) نقل شده که می‌فرمایند: «سَلُوا اللَّهَ وأجزِلُوا، فإنَّهُ لا یَتَعاظَمُهُ شیءٌ؛ از خداوند بخواهید؛ و زیاد بخواهید؛ زیرا هیچ‌چیز براى او زیاد و بزرگ نیست.» (1) همچنین حضرت فرمودند: «إنَّ اللَّهَ یَقولُ:... وَلَو أنَّ قُلوبَ عِبادِی اجتَمَعَتْ عَلى قَلبِ أسعَدِ عَبدٍ لی ما زَادَ ذلِکَ إلّا مِثلَ إبْرَهٍ جاءَ بِها عَبدٌ مِن عِبادِی فَغَمَسَها فی بَحرٍ، وذلِکَ أنَّ عَطائی کَلامٌ، وعُدَّتی کَلامٌ و إنّما أقولُ لِلشَّیءِ: کُنْ، فَیَکونُ؛ خداوند مىفرماید:... اگر دل‌های [همه] بندگانم آرزویى همچون آرزوى دل خوشبختترین بنده مرا بکنند [و من آرزوى آنان را برآورم] این آرزوها همچون سوزنى است که بندهاى از بندگان من، آن را در آب دریا فرو برد؛ زیرا عطاى من با یک‌کلام است و ابزار من نیز یک‌کلام و آن به این است که من به چیزى بگویم: «هست شو» هست مىشود (به‌محض اینکه هستى یافتنِ چیزى را اراده کنم هستى مىیابد).» (2)
محدود نبودن زیاد خواستن به امور دنیایی
غالب روایاتی که به ما توصیه می‌کنند از خداوند متعال زیاد درخواست کنید، مطلق هستند و محدود به دنیا و رزق دنیا نمی‌باشند؛ مانند روایت امام باقر(ع) که می‌فرمایند: « لا تَستَکثِرُوا شَیئاً ممّا تَطلُبُونَ، فما عِندَ اللَّهِ أکثَرُ مِمّا تُقدِّرونَ؛ هیچ خواسته‌ای را زیاد مشمارید؛ زیرا آنچه نزد خداست بیش از آن است که مىپندارید.» (3) پس یکی از جواب‌های شبهه فوق این است که در امور مادی باید قناعت کرد، ولی در امور آخرتی که مربوط به آخرت است نباید قناعت کرد و هر چه آنها را از خدا بیشتر بخواهیم بهتر است. گاهی برخی نعمت‌ها دنیوی هستند و از دنیا شروع می‌شوند و در آخرت به اوج نمود خود می‌رسند، اما از جنس رزق مادی نیستند مانند علم و معرفت، ایمان، یقین، اخلاق نیکو، توفیق عبادت، خدمت به مردم، دوستان صالح و... در این‌گونه امور قناعت کردن مذموم است و باید هر چه بیشتر از خدا خواست. چنان‌که حضرت على(ع)- در وصیت خود به فرزند بزرگوارش امام حسن(ع)- فرمود: « ولتَکُن مَسألَتُکَ فیما یَعنِیکَ مِمّا یَبقى لَکَ جَمالُهُ ویُنفى عنکَ وبالُهُ، والمالُ لا یَبقى لک ولا تَبقى لَهُ؛ باید براى خود، آن چیزى را [از خدا] بخواهى که جمال و نیکى آن برایت بماند و وبال و آزارش از تو دور ماند. مال و ثروت براى تو نمىماند و تو نیز براى آن نخواهى ماند.»(4) پس می‌توان شبهه فوق را این‌گونه هم جواب داد که منظور از زیاد خواستن از خدا، خواستن این‌گونه امور است که منافاتی با قناعت کردن در امور مادی ندارد.
زیاد خواستن و دعا برای دیگران
زیاد خواستن از خدا همیشه به معنای برای خود خواستن نیست؛ بلکه می‌تواند معنای زیاد خواستن از خدا، این باشد که هم برای خود و هم برای همه مسلمانان و مؤمنان بخواهید. چنان‌که در آداب دعا رسول خدا(ص) می‌فرماید: « إذا دَعا أحَدٌ فَلْیُعِمَّ فإنّه أوجَبُ للدُّعاءِ، ومَن قَدَّمَ أربعینَ رَجُلًا مِن إخوانِهِ قَبلَ أن یَدعُوَ لِنفسِهِ استُجِیبَ لَهُ فیهِم وفی نفسِهِ؛ هرگاه یک نفر دعا مىکند، براى همه دعا کند؛ زیرا این دعا به اجابت نزدیک‌تر است. کسى که پیش از دعا کردن براى خود براى چهل نفر از برادرانش دعا کند، آن دعا در حقّ آنان و در حقّ خودش مستجاب شود.» (5) پس جواب دیگری که به شبهه فوق می‌توان داد این است که در زندگی به آنچه خداوند برای انسان مقدر کرده قناعت کند، ولی در موقع دعا از خداوند زیاد درخواست کند هم برای خود و هم برای همه مسلمانان و مؤمنان و نیازمندان.
زیاد خواستن و ناامید نشدن
زیاد خواستن گاهی می‌تواند به معنی زیاد دعا کردن و ناامید نشدن از استجابت باشد، چون برخی مواقع ما مستجاب شدن دعای خود را متوجه نمی‌شویم و کم‌کم ناامید شده و کمتر دعا می‌کنیم؛ چنان‌که در روایات متعددی بشارت داده‌اند که هیچ دعایی نیست که بی‌تأثیر باشد؛ بلکه حتماً نوعی از استجابت برای آن وجود دارد، پس ناامید نشوید و زیاد دعا کنید. هرچند نتیجه و استجابت محسوسی مشاهده نکنید؛ مانند این روایت رسول اکرم که فرمود: «ما مِن مُسلمٍ دَعا اللَّهَ تعالى بدعوهٍ لَیسَ فیها قَطیعَهُ رَحِمٍ ولا استِجلابُ إثمٍ إلّاأعطاهُ اللَّهُ تَعالى بها إحدَى خصالٍ ثلاثٍ: إمّا أن یُعَجِّلَ لَهُ الدَّعوهَ و إمّا أن یَدَّخِرَها لَهُ فی الآخِرَهِ و إمّا أن یَرفَعَ عَنهُ مِثلَها مِن السُّوءِ؛ هر مسلمانى که خدا را به دعایى بخواند و آن دعا براى قطع رحم یا رسیدن به گناهى نباشد، خداوند متعال یکى از این سه کار را در حقّ او مىکند: یا دعایش را در دنیا برآورَد، یا آن را ذخیره آخرت او قرار دهد و یا بدى و گزندى را از او دور سازد.» (6)
زیاد خواستن به معنی همه‌چیز خواستن
زیاد خواستن از خدا که در کلمات اولیای دین و بزرگان توصیه می‌شود، می‌تواند به معنی همه‌چیز خواستن از خدا و فقط از او درخواست کردن باشد؛ چنان‌که اهل‌بیت به ما توصیه کرده‌اند که همه‌چیزتان را از خدا بخواهید حتی نمک آش و بند کفشتان و از غیر خدا چیزی را مستقلاً درخواست نکنید که خود نوعی شرک است. پیامبر خدا فرمود: «سَلُوا اللَّهَ عزّوجلّ ما بدا لَکُم مِن حوائجِکُم حتّى شِسعَ النَّعلِ؛ فإنّهُ إنْ لَم یُیَسِّرْهُ لَم یَتَیسَّرْ؛ براى هر حاجتى که دارید، حتى اگر بند کفش باشد، دست خواهش به سوی خداوند دراز کنید؛ زیرا تا او آن را آسان نگرداند آسان [برآورده] نشود.» (7)
قناعت و درخواست رزق مادی فراوان
با وجود معانی متعددی که برای «زیاد خواستن از خدا» بیان شد، با این‌حال در موارد زیادی، بخصوص در دعاهای اهل‌بیت(ع)رزق وسیع و کثیر از خدا خواسته شده است. بدین معنا که معانی فوق منافاتی ندارد که در برخی، ما از خداوند متعال رزق مادی دنیایی فراوان هم درخواست کنیم؛ همچنان‌که اهل‌بیت این‌گونه درخواست‌هایی هم داشته‌اند. در این صورت برای پاسخ به شبهه فوق باید گفت انسان باید مقام دعا را از مقام زندگی جدا کند. در موقع دعا همه خیرات دنیایی و آخرتی را درخواست کند حتی رزق و روزی وسیع و کثیر طلب نماید و سعی کند شرایط لازم برای مستجاب شدن این‌گونه دعاها را فراهم کند؛ اما در طول زندگی و موقع مشاهده مقدرات الهی و نحوه پاسخگویی خدا به درخواست‌ها و دعاهای او، در مقابل قضا و تقدیر الهی تسلیم بوده و راضی به رضای او باشد و به هر چه خدا برای او مقدر کرده قناعت کند و ناسپاسی و حرص و طمع را از خود دور سازد و بداند تمام خواسته‌های او حتماً پاسخ داده می‌شود، منتهی آن‌گونه که خدا صلاح می‌داند نه همیشه آن‌گونه که او می‌خواهد. چنان‌که حضرت على(ع) می‌فرماید:« لا یُقَنِّطَنَّکَ إبطاءُ إجابتِهِ، فإنَّ العطیَّهَ على قَدْرِ النِّیَّهِ، وربّما اخِّرَتْ عنکَ الإجابهُ لِیَکونَ ذلکَ أعظَمَ لِأجرِ السائلِ وأجزَلَ لِعَطاءِ الآمِلِ، وربّما سألتَ الشیءَ فلم تُؤْتاهُ واوتیتَ خیراً مِنهُ عاجِلًا أو آجِلًا، أو صُرِفَ عنکَ لِما هُوَ خیرٌ لکَ، فَلَرُبَّ أمرٍ قد طَلِبْتَهُ وفیهِ هلاکُ دینِکَ لو اوتیتَهُ؛ هرگز نبايد تأخير اجابت دعا تو را مأيوس کند، زيرا بخشش پروردگار به اندازه نيّت (بندگان) است؛ گاه مىشود که اجابت دعا به تأخير مىافتد تا اجر و پاداش درخواست‌کننده بيشتر شود و عطاى آرزومندان را فزون‌تر کند و گاه مىشود چيزى را از خدا مى خواهى و به تو نمىدهد در حالى که بهتر از آن در کوتاه مدت يا دراز مدت به تو داده خواهد شد يا آن را به چيزى که براى تو بهتر از آن است تبديل مىکند. گاه چيزى از خدا مىخواهى که اگر به آن برسى مايه هلاک دين توست (و خداوند آن را از تو دريغ مى دارد و چيزى بهتر از آن
مىدهد.)(8)
نتیجه: برای جمع میان قناعت در زندگی و زیاد خواستن از خدا، باید دانست که زیاد خواستن از خدا به معنی بزرگ ندانستن خواسته‌ها در برابر قدرت و کرم خداست و گاهی هم به معنی محدود نکردن خواسته‌ها به امور مادی یا به خود و دعا کردن برای دیگران یا ناامید نشدن از تأخیر استجابت دعاست یا به معنای همه‌چیز از خدا خواستن حتی نیازهای کوچک است یا اینکه باید موقع دعا از خدا زیاد طلب کرد، اما در زندگی باید به مقدرات الهی قانع بود و به رضایت او دل سپرد.
منابع مطالعاتی
1. کتاب دعا در فرهنگ اسلام و آثار آن در اصلاح رفتار، نویسنده: ثریا سادات حسینی، انتشارات هورین. 2. کتاب آداب دعا، نویسنده: عبدالحسین طیب، انتشارات: تبیان. 3. کتاب آداب و فنون نیایش، نویسنده: رسول میرباقری، انتشارات: میراث ماندگار.
پی‌نوشت‌ها:
1. حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، مؤسسه آل البیت، قم، اول، 1409 ق،، ج7، ص: 25. 2. طوسی، محمد بن حسن، الامالی، تحقیق: مؤسسه بعثت، قم، دارالثقافه للطباعه و النشر و التوزیع، اول، 1414 ق، ص: 675. 3.طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، الشریف الرضی، چهارم، 1412 ق، ص: 317. 4.حرانی، حسن بن علی ابن شعبه، تحف العقول، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین حوزه، دوم، 1404 ق، ص: 75. 5. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، 110 جلد، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، دوم، 1403 ق، ج90، ص: 313. 6.طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، الشریف الرضی، چهارم، 1412 ق، ص: 269. 7. همان، ص: 270. 8. شریف رضی، محمد بن حسین، نهج‌البلاغه، تحقیق و تصحیح: صبحی صالح، قم، هجرت، اول، 1414 ق، ص: 399.
سیدحبیب حسینی رنانی