سوره فتح امید‌آفرین و الهام‌بخش

ویژگی‌های سوره فتح چیست؟ پیام و آموزه‌های آن چیست؟ خواص و فضائل آن چگونه است؟ فضای نزول و دلیل نامگذاری آن به «فتح» چیست؟ مراد از «فتح مبین» چیست؟  در نوشتار حاضر به این سؤالات پاسخ داده شده است. لازم به ذکر است که رهبر معظم انقلاب برای پیروزی جبهه مقاومت مداومت بر خواندن «سوره فتح»، «دعای چهاردهم صحیفه سجادیه» و «دعای توسل» را توصیه کرده‌اند.
***
سوره فتح چهل‌وهشتمين سوره در چينش كنونى قرآن به شمار مي آيد و دارای 29 آیه می‌باشد و در جزء 26 قرآن قرار گرفته است. این سوره، در ترتيب نزول، صد و دوازدهمين سوره مي‌باشد و بعد از سوره صف نازل شده است.(1)  این سوره از سوره‌های مدنی است. (2) فتح در لغت به معنای «گشایش» و «پیروزی» است و چون آیه اول این سوره مشتمل بر بیان «فتح مبین» و پیروزی پیامبر (ص) بر مشرکان بعد از امضای پیمان صلح حدیبیه می‌باشد، این سوره به «فتح» نامگذاری شده است. غرض کلی سوره فتح، بیانگر نعمت فتح و پیروزی و وعده پاداش الهی بر استقامت مؤمنان است و محتوای آن مشتمل بر نوید پیروزی مسلمانان بر مشرکان است. محتوای اين سوره سرنوشت‏ساز است و آموزه‌های آن براى مسلمانان امروز در برابر حوادث گوناگونى كه جوامع اسلامى با آن درگير هستند الهام‌بخش است.
فضای نزول سوره فتح
در سال ششم هجری پیامبر (ص) در مدینه در عالم رؤیا دید که همراه يارانش وارد مسجد الحرام شده‌اند و مناسک عمره انجام می‌دهند:«لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنينَ مُحَلِّقينَ رُؤُسَكُمْ وَ مُقَصِّرينَ لا تَخافُونَ فَعَلِمَ ما لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذلِكَ فَتْحاً قَريباً (فتح/27)؛ بيقين خداوند رؤياى فرستاده خود را به حقّ تحقق بخشيد كه (در خواب به او گفته بود) شما حتما به خواست خداوند، در حال امن و در حالى كه سرهايتان را تراشيده و موى و ناخن خود را كوتاه كرده‏ايد و بيمى (از كسى) نداريد وارد مسجد‌الحرام خواهيد شد. پس خداوند آنچه را شما نمى‏دانستيد (كه اين وعده مربوط به سال بعد و در تأخير آن حكمت‏هاست) دانست و پيش از آن پيروزى نزديكى قرار داد.(صلح حديبيه را كه در واقع فتحى بزرگ بود) بر همین اساس، پیامبر (ص) به همراه عده‌ای از مسلمانان برای انجام مراسم عمره عازم مکه شدند، وضع حركت پيامبر (ص) به خوبى نشان مى‌داد كه هدفى جز انجام اين عبادت بزرگ ندارد اما مشرکان اجازه ورود ایشان به مکه را ندادند و پیامبر (ص) و یارانش در حدیبیه (3) متوقف شدند. مشرکان با این کار در واقع تمام سنت‌هايى را كه در زمينه امنيت زائران خانه خدا در ماه حرام داشتند زير پا گذاشتند، چرا كه آنها معتقد بودند در ماه‌هاى حرام (از جمله ماه ذى‌القعده كه پيامبر(ص) در آن ماه قصد عمره داشت) و مخصوصا در حال احرام نبايد مانع هيچ‌كس شوند، حتى اگر كسى قاتل پدر خويش را در اين ايام و در اين مراسم مى‌ديد ابدا متعرض او نمى‌شدند. در حدیبیه ماجراى مفصلى پيش آمد كه به عقد قرارداد صلحى ميان پيامبر و مشركان مكه به نام صلح حديبيه منتهى شد. پيامبر(ص) به يارانش دستور داد كه شترهاى خود را در همان‌جا قربانى كنند، سرهاى خود را بتراشند و از احرام بيرون آيند و به سوى مدينه بازگردند. بعد از امضای صلح حدیبیه، مسلمانان اندوهگین به سمت مدینه حرکت کردند، طوفانى از غم و اندوه مسلمانان را فراگرفت و انبوهى از ناراحتي‌ها و گاه شك و ترديد بر افراد ضعيف‌الايمان غالب شد. در این هنگام سوره فتح بر پیامبر(ص) نازل شد و چهره حضرت را مسرور و شادمان کرد و امید به آینده‌ای روشن را برای مسلمانان به ارمغان آورد. (4)
محتوای سوره فتح
سوره فتح مشتمل بر داستان حدیبیه، تحقق رؤیای پیامبر(ص) مبنی بر ورود به مسجد‌الحرام و انجام مناسک عمره، کارشکنی و تخلف منافقان از همراهی پیامبر، ممانعت مشرکان از ورود پیامبر(ص) و مسلمانان به مکه می‌باشد و هدف کلان و غرض کلی سوره، بیانگر نعمت فتح و پیروزی و وعده پاداش الهی بر استقامت و پیروی مؤمنان از رسول خدا (ص) است. (5)  
محتوای سوره فتح را نوید پیروزی مسلمانان بر مشرکان، افزایش تعداد یکتاپرستان و پاداش آنان در دنیا و آخرت، بخشش و مغفرت مجاهدان، انذار به منافقان و توصیف سیمای یاران پیامبر(ص) تشکیل می‌دهد. 
محتوای آيات اين سوره فوق‌العاده حساس و سرنوشت‏ساز است و آموزه‌های آن براى مسلمانان امروز در برابر حوادث گوناگونى كه جوامع اسلامى با آن درگير هستند الهام آفرين است.(6) سوره فتح مشتمل بر آیات نامداری چون: آیه «فتح» (7)، آیه «بیعت رضوان»(8) و آیه «سنت الهی» (9) می‌باشد.
فضائل و خواص سوره فتح
در فضیلت تلاوت سوره فتح، روایات بسیاری نقل شده است. بر این اساس، هر کس این سوره را قرائت کند، پاداشی همسان با کسی خواهد داشت که در فتح مکه همراه پیامبر(ص) بوده یا در بیعت رضوان با او بیعت کرده است. (10) 
همچنین از امام صادق(ع) نقل شده که:حَصِّنُوا أَمْوَالَكُمْ‏ وَ نِسَاءَكُمْ‏ وَ مَا مَلَكَتْ‏ أَيْمَانُكُمْ مِنَ التَّلَفِ بِقِرَاءَةِ- إِنَّا فَتَحْنا لَكَ فَتْحاً مُبِيناً- فَإِنَّهُ إِذَا كَانَ مِمَّنْ يُدْمِنُ قِرَاءَتَهَا نَادَى مُنَادٍ يَوْمَ الْقِيَامَةِ حَتَّى يُسْمِعَ الْخَلَائِقَ أَنْتَ مِنْ عِبَادِيَ الْمُخْلَصِينَ أَلْحِقُوهُ بِالصَّالِحِينَ مِنْ عِبَادِي وَ أَدْخِلُوهُ جَنَّاتِ النَّعِيمِ وَ اسْقُوهُ مِنَ الرَّحِيقِ الْمَخْتُومِ بِمِزَاجِ الْكَافُورِ؛ مداومت بر تلاوت این سوره، اموال و خانواده را از تلف و آسیب حفظ می‌کند و قاری آن در قیامت در زمره بندگان شایسته خدا قرار گرفته و با شراب گوارای بهشتی پذیرایی می‌شود.(11) مصون ماندن از خطرات، رفع ترس و در امان ماندن از شر ستمگران، از خواص این سوره شمرده شده است.(12)  ناگفته پيداست که این خواص و فضائل مربوط به تلاوت همراه با تفکر و عمل است. سوره فتح در فضائی نازل شد که مسلمانان غرق در اندوه و غم بودند و نزول این سوره موجب سرور و شادمانی پیامبر(ص) و مسلمانان شد، لذا قرائت و توجه به مضامین آن به هنگام غم و اندوه، می‌تواند زمینه امید به وعده الهی را فراهم سازد.(13)
رهبر معظم انقلاب در سال 1403 ه.ش. پس از عملیات طوفان الاقصی که درگیری‌ بین نیرو‌های مقاومت و رژیم صهیونیستی افزایش یافته بود، به مردم توصیه کردند برای پیروزی جبهه مقاومت این سوره را بخوانند.(14)
برای مطالعه بیشتر:
- خرمشاهی، قوام الدین، «سوره فتح» در دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، به کوشش بهاء الدین خرمشاهی، تهران: دوستان- ناهید، ۱۳۷۷ش.
- صفوی، سلمان، «سوره فتح»، در دانشنامه معاصر قرآن کریم، قم، انتشارات سلمان آزاده، ۱۳۹۶ش.
- خامه‌گر، محمد، مجموعه کامل ساختار سوره‌های قرآن کریم، قم، نشر نشرا، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
پی نوشت‌ها:
1.لازم به ذکر است اقوال در ترتيب نزول سوره‌هاي قرآن مختلف است.   2. طباطبایی، محمدحسین، المیزان‌، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق، ج ‏18، ص 252.  3. حديبيه قريه‌اى در نزديكى مكه بود كه حدود بيست كيلومتر تا مكه فاصله داشت.   4. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، محقق، مصحح، موسوی جزائری، سید طیب،‏ قم، دار الکتاب، ۱۴۰۴ق، ج2، ص309؛ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان‌، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش، ص166؛ مکارم شیرازی، ناصر و جمعی از نویسندگان، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش، ج 22، ص5.   5. طباطبایی، همان، ج ‏18، ص 251.   6. مکارم شیرازی، همان، ج‌22، ص 7-6.   7. بيقين ما تو را پيروزى آشکاری داديم.(فتح/1)    8.بى‏ترديد خداوند از مؤمنان، هنگامى كه در زير آن درخت (سدر در حديبيه) با تو بيعت مى‏كردند خشنود گرديد، پس آنچه را در دل‏هاى آنان بود (از اخلاص و حسن نيّت) دانست، در نتيجه بر آنان آرامش و اطمينان (قلب) نازل كرد و پيروزى نزديكى (پيروزى خيبر) را به آنها پاداش داد.(فتح/18)   9. (اين پيروزى انبيا) سنّت الهى است كه پيش از اين (تقديرش در لوح محفوظ و جريانش در امت‏ها) گذشته است و هرگز براى سنّت خدا تبديلى نمى‏يابى.(فتح/23)   10.طبرسی، همان، ج۹، ص۱۶۵.   11.ابن بابویه، محمد بن علی، ثواب الأعمال‌، قم، دار الشریف الرضی للنشر، ۱۴۰۶ق، ص ۱۱۵.   12. بحرانی،‌هاشم بن سلیمان، البرهان ‏، قم، مؤسسه بعثت، ۱۴۱۵ق‌، ج۵، ص۷۷؛ كفعمى، ابراهيم بن على عاملى، المصباح كفعمي (جنة الأمان الواقية)- قم، چاپ: دوم، ۱۴۰۵ق، ص۴۵۷.  13. مکارم شیرازی، همان، ج 22، ص 7.  14. سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: ۲۹ آبان ۱۴۰۳ش.
مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی