بررسی نظریه «بافت کیهانی» در قرآن

خداوند در سوره ذاریات در مقام سوگند خوردن به آسمان، از آن با عنوان دارای «حُبُک» یاد کرده است: «وَ اَلسَّماءِ ذاتِ اَلْحُبُکِ». در این نوشتار پس از بررسی معنای واژه «حبک» و بیان مصادیق بیان شده برای آن از سوی مفسران، به این موضوع می‌پردازیم که آیا این آیه به نظریه «بافت کیهانی» اشاره دارد یا خیر؟ 
معناشناسی «حبک»
درباره معنای ریشه «ح ب ک» دیدگاه یکسانی از سوی واژه‌شناسان ارائه نشده است. مفسران نیز برای این واژه بیش از ده معنای مختلف بیان کرده‌اند: آفرینش نیکو، زیبایی و چیرگی، زینت، ستارگان، بنای قوی، استحکام، راه‌ها، شکستگی‌های ایجاد شده در اشیاء، موی مجعد و فِر و گستردگی (فراخی). برخی این واژه را به معنای امواج، چین و شکن‌ها و راه‌هایی که در اموری مانند مو، شن و ماسه و سطح آب‌ها توسط باد ایجاد می‌شود، تفسیر کرده‌اند. فراهیدی این واژه را به معنای «راه راه بودن» دانسته است. راغب اصفهانی معنای «راه‌ها» را پیشنهاد می‌دهد. از نگاه مصطفوی واژه «حُبُک» به مسیرها و مدارهای منظم سیارگان و دایره‌های مرتب ستارگان اشاره دارد: «... کُلٌّ فِی فَلَکٍ یَسْبَحُونَ: هر یک در مداری شناور است» (1). «بررسی اشعار عربی پیش و پس از نزول قرآن، نشان می‌دهد این واژه بیشتر به معانی امواج، راه راه بودن، درهم بافته و چین و شکن به کار رفته است.» (2)
مصداق «حبک» در تفاسیر 
سید قطب معتقد است این آیه به آسمانی منظم، محکم و بافته شده اشاره دارد. او این نظم و بافت را در چند چیز متصور می‌داند: 1. ساختار آسمان بسان حلقه‌های زره به هم بافته شده است و این تشبیه، استحکام و پیوستگی آسمان را نشان می‌دهد؛ 
2. گاهی ابرها به گونه‌ای آرایش می‌یابند که گویا مانند زره یا موی مجعد بر اثر باد، زیبا و بافته شده به نظر می‌رسند؛ 3. ساختار منظم و متشابک مدارهای ستارگان و سیارات در فضا منظور است. (3) به باور قاسمی، منظور از «ذات الحبک» خوشه‌هایی از سیارات است که نیروهای گرانشی آنها را به هم متصل کرده‌اند و هر خوشه متشکل از گروهی از سیارات جاذب 
است.(4)  محمدهادی معرفت مصداق این آیه را جاذبه عمومی و پیوستگی فضا می‌داند. (5) نویسندگان تفسیر نمونه، در تطبیق «ذات الحُبُک» بر آسمان به سه دیدگاه احتمالی اشاره می‌کنند که از نگاه آنان منافاتی با هم ندارند و ممکن است همه با هم منظور قرآن باشند: 1. شکل‌های مختلف توده‌های ستارگان و صورت‌های فلکی که اَشکال خاص و منظمی را در آسمان تشکیل می‌دهند؛ 2. موج‌های زیبا در ابرهای آسمان؛ 3. توده‌های عظیم کهکشان‌ها که به گواهی عکس‌های تلسکوپی از کهکشان‌ها مانند موهای مجعد، پیچیده و درهم بافته هستند. (6)
بافت کیهانی 
دانشمندان پس از اینکه دریافتند جهان شامل صدها میلیارد کهکشان است که هر یک میزبان میلیاردها ستاره است، می‌خواستند بدانند اگر از بیرون به کیهان نگاه کنند، ساختار آن چگونه خواهد بود؟ برای پاسخ به این پرسش، اطلاعات گسترده‌ای درباره بیست میلیون کهکشان را به یک ابررایانه دادند. ابررایانه پس از ۲۸ روز پردازش، تصویری از ساختار کیهان ارائه داد که شباهت زیادی به تارعنکبوت داشت؛ به همین دلیل این ساختار «بافت کیهانی» (Cosmic Web) نام گرفت. هر رشته از این بافت از هزاران کهکشان تشکیل شده و با نیروهای عظیم کیهانی به هم متصلند. این ساختار، باریک و کشیده و در عین حال بسیار مستحکم است.  بر اساس این نظریه، جهان به صورت شبکه‌ای عظیم از رشته‌ها و گره‌هاست که ظاهری شبیه به یک شبکه یا بافت سه بعدی دارند. برخی دانشمندان این نظم را با واژه «weave» به معنای «بافتن» توصیف کرده‌اند که معادل عربی آن «حبک» است. (7)
نتیجه: 
درباره معنای واژه «حُبُک» در لغت و نیز تفسیر آن در آیه هفتم سوره «ذاریات»، دیدگاه‌های مختلفی ارائه شده است. مفسران امور مختلفی همچون مدارها، ستارگان، ابرها، جاذبه بین کرات و سیارات و... را مصادیق «حبک» مطرح کرده‌اند. 
یکی از آخرین نظریه‌های مطرح شده در این موضوع، تطبیق این آیه با نظریه «بافت کیهانی» (Cosmic Web) است. بر اساس این نظریه که محصول پردازش اطلاعات بیست میلیون کهکشان توسط یک ابررایانه است، جهان از خارج شبیه تارعنکبوتی بافته شده از رشته‌ها و گره‌ها اما بسیار محکم است. هرچند به قطع نمی‌توان گفت منظور از «حبک» در آیه هفتم سوره ذاریات، نظریه بافت کیهانی است، اما شاید هیچ واژه‌ای در عربی بهتر از واژه «حبک» که مفاهیمی چون بافت و استحکام را در خود دارد، نتواند به این نظریه اشاره کند. 
برای مطالعه بیشتر: 
- شادی نفیسی؛ جریان‌شناسی تفسیر علمی؛ قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1397 ش. 
پی‌نوشت‌ها:
 1. انبیاء: 33؛ یس: 40.   
 2. محمدعلی همتی و...؛ «واکاوی تاریخی معنای واژه «حُبُک» در آیه «وَ السَّماءِ ذاتِ الحُبُک» در تفاسیر و ترجمه‌های فارسی و لاتین»؛ مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، ش 76، پاییز 1402 ش، صص 75، 77 و 79.
3. سید قطب؛ فى ظلال‌القرآن؛ چ 35، بیروت: دارالشروق‏، 1425 ق، ج ‏6، ص 3376.   
 4. جمال الدین قاسمى؛ تفسیر القاسمی المسمى محاسن التأویل؛ بیروت: دارالکتب العلمیه، منشورات محمدعلی بیضون‏، 1418 ق، ج ‏9، ص 36.    
5. محمدهادی معرفت؛ التمهید فی علوم القرآن (ویرایش جدید)؛ چ 2، قم: مؤسسه فرهنگى انتشاراتى التمهید، 1429 ق، ج ‏6، ص 123.
   6. ناصر مکارم شیرازی و همکاران؛ تفسیر نمونه؛ چ 10، تهران: دارالکتب الإسلامیه، 1371 ش، ج ‏22، ص 313.   
 7. عبدالدائم الکحیل؛ «بافت کیهانی؛ نگاه علمی قرآن به جهان خلقت»؛ منتشرشده در وبلاگ «اعجاز علمی در قرآن و حدیث»؛ در: www.kaheel7.com. 
هادی غلامرضایی