علم، نور است یا حجاب اکبر؟(پرسش و پاسخ)
پرسش:
در آموزه‌های وحیانی اسلام از یک‌سو آمده که علم نور است، اما از طرف دیگر عرفا علم را حجاب اکبر می‌دانند، حتی علم توحید را؛ این دو برداشت از علم چگونه با یکدیگر قابل جمع است؟
پاسخ:
طرح شبهه
قرآن کریم در سوره فاطر آیه 28 از یک‌طرف می‌فرماید: فقط عالمان از خدای متعال خشوع دارند، «انما یخشی الله من عباده العلماء». اما از سوی دیگر برخی عرفا علم را «حجاب اکبر» می‌دانند که مانع رشد و تعالی انسان می‌شود! حتی علم توحید و معارف اسلامی را هم در این راستا قرار می‌دهند. اساساً فلسفه این دو برداشت متعارض در رابطه با علم چیست و چگونه می‌توان علم یا علومی را که به حجاب اکبر تبدیل می‌شود به علم حقیقی که در روایت امام صادق(ع) آمده است که: «العلم نور یقذفه الله فی قلب من یشاء» علم همان نوری است (الهی) که خداوند آن را در دل هرکس که بخواهد قرار می‌دهد.(مصباح‌الشریعه، ص16) سوق داد تا منشأ تعالی روح و تکامل همه‌جانبه انسان شود؟
جایگاه علم در اسلام
علم موضوعی است که هر صاحب عقل و اندیشه‌ای، بر ارزش و منزلت آن گواهی می‌دهد و آن را بزرگ و نیکو می‌شمارد. علم در دین اسلام که ختم تمام ادیان و دربر گیرنده تمامی ارزش‌ها است، جایگاه رفیع و بلندی دارد، به‌گونه‌ای که امام علی(ع) آن را اصل و ریشه هر خیری برمی‌شمرند و می‌فرمایند: «العلم اصل کل خیر و الجهل اصل کل شر» علم، ریشه و اصل هر خیری و جهل اصل و ریشه هر شری است.(غررالحکم، ح818) پیامبراکرم(ص) می‌فرماید: «طلب العلم فریضه علی کل مسلم و مسلمه» طلب علم و دانش بر هر مرد و زن مسلمانی یک فریضه الهی به‌شمار می‌آید.(تنبیه‌الخواطر،ج2، ص176) همچنین آن حضرت با تاکید بر فراگیری علم در هر مکان دور و نزدیکی می‌فرماید: اطلبوا العلم ولو بالصین» علم را بیاموزید ولو اینکه در چین باشد.(بحارالانوار، ج1، ص177)
چگونه علم حجاب اکبر می‌شود؟
اما اینکه با این همه تاکید در آیات و روایات بر جایگاه و اهمیت علم و لزوم فراگیری آن در هر مکان و زمان بر زن و مرد، چرا این علم به حجاب اکبر تبدیل و برای انسان ضد ارزش می‌شود؟ باید بررسی شود که هدف از تحصیل علم چیست و اساساً چرا انسان باید به عنوان یک فریضه الهی همواره از گهواره تا گور به دنبال آن باشد. در روایات برای تحصیل علم پنج انگیزه اصلی ذکر کرده‌اند که فقط یک انگیزه آن برای ما قابل قبول است و چهار انگیزه دیگر جنبه ضد ارزشی و یا حجاب اکبری دارد. در روایتی پیامبراکرم(ص) می‌فرماید: هرکس علم را برای رسیدن به تکبر و تفاخر بر دیگران بیاموزد، اگر در آن حال بمیرد، جاهل از دنیا رفته است و اگر علم را فقط برای گفتن و سخنرانی کردن بیاموزد نه عمل کردن، اگر در آن حال بمیرد، منافق از دنیا رفته است، و اگر علم را برای مناظره و مراء و مجادله با دیگران بیاموزد، اگر در آن حال بمیرد فاسق از دنیا رفته است و اگر علم را برای کسب ثروت بیشتر در این دنیا بیاموزد، اگر در آن حال بمیرد، زندیق یا کافر از دنیا رفته است، و بالاخره هرکس که علم را برای عمل به آن یاد بگیرد، اگر در آن حال بمیرد، عارف از دنیا رفته است.(مواعظ العددیه، آیت‌الله مشکینی، ص262)
بنابراین از این حدیث شریف به خوبی می‌توان استنباط کرد که علم زمانی جنبه حجاب اکبر و ضدارزش تلقی می‌شود که فراگیرنده آن را با انگیزه عمل به علم تحصیل نکند و با انگیزه تکبر بر دیگران، سخنرانی و مناظره و ثروت‌اندوزی بیاموزد. در چنین شرایطی است که آن علم تبدیل به حجاب اکبر می‌شود ولو علم توحید و معارف اسلامی، چراکه هر چقدر علم انسان بیشتر شود با آن چراغ علم گناهان سنگین‌تر و پیچیده‌تری را انجام خواهد داد، به مصداق چو دزدی با چراغ آید گزیده‌تر برد کالا. بنابراین تعبیر «العلم هوالحجاب الاکبر» هیچ منافاتی با آن جایگاه و اهمیت و عظمت و فضیلت کسب علم ندارد و بیشتر عرفا مثل امام خمینی(ره) از این تعبیر استفاده کرده‌اند. در واقع هر علمی با هر شرایطی برای انسان حجاب اکبر ایجاد نمی‌کند، بلکه از نظر عرفا و اهل سلوک، علمی حجاب است که خالی از تهذیب نفس و عمل، و در راستای امیال و هواهای نفسانی انسان باشد، چنین علمی پرده‌ای است ظلمانی که دامنه ظلمت و سیاهی انسان را گسترده‌تر می‌سازد، حتی در روایات نیز این تعبیر ذکر شده که چنین علمی جز دوری از خدا ثمره دیگری برای انسان ندارد. پیامبراکرم(ص) می‌فرماید: هرکس عملش زیاد شود ولی بر هدایت الهی او افزوده نگردد، جز دوری از خدا آن علم ثمره‌ای برای او ندارد. (المحجه‌البیضاء، ج 1، ص 125) یا امام علی(ع) می‌فرماید: العلم بغیر العمل وبال» علمی که با پشتوانه عملی همراه نباشد برای انسان وزر وبال است(غررالحکم و دررالکلم، ص 85) و یا در سخن دیگری مولا علی(ع) می‌فرماید: «علم لایصلحک ضلال» علمی که منجر به اصلاح تو نگردد، عامل گمراهی و ضلالت است.(همان، ص 463). بنابراین علومی که با نیت عمل نکردن در جهت تهذیب نفس و اهداف خیرخواهانه و خودسازی تحصیل گردد، مصداق بارز «العلم هوالحجاب الاکبر» است که بیشتر عرفا و اهل سیر و سلوک از آن استفاده می‌کنند، هیچ منافاتی با آیات و روایات فضیلت علم و عالم ندارد.