شبهه: ریا چیست؟ من مدتی هست احساس می‌کنم ریاکار شده‌ام و نفاق در درون من رخنه کرده است! وقتی می‌خواهم کار خوبی انجام دهم مدام این فکر می‌آید که برای دیگران است و اگر انجام دهم آنها خوشحال می‌شوند، یا اگر دیگران پس از انجام کار خوب مرا تشویق کنند خوشحال می‌شوم! احساس می‌کنم برای خدا نبوده است! به نظرتان برای درمان ریا چه باید کرد؟
پاسخ: ریا و خودنمایی یکی از مسائل مهم در اخلاق بندگی و عبودیت است که بسیاری از مردم درگیر آن هستند و برای پیشرفت در امور معنوی دوری از آن لازم است. شیطان نیز از توهم ریا برای دور کردن بندگان از عبادت زیاد استفاده می‌کند. به همین دلیل لازم است که در مورد آن توضیح و تبیین بیشتری صورت گیرد.
1. اگر کسی عبادت را به خاطر مردم انجام دهد یا در ضمن عبادت قصدش این باشد که دیگران متوجه نماز و عبادت او شوند، ریا در عبادت حساب می‌شود. ریا در عبادت، سبب باطل شدن عبادت است اما اگر چنین قصدی نداشته باشد ریا نیست. در تعریف ریا بیان‌شده: «ریا، آن‏ است که عمل را طورى انجام دهد که دیگران ببینند و از این طریق، کسب وجاهت و موقعیت براى عمل‌کننده حاصل شود»(1) به‌طورکلی به فرموده امیر المؤمنین‌(ع)ریاکار سه نشانه دارد: «اگر مردم او را ببینند بانشاط می‌شود (اعمال را باکیفیت بهتر انجام می‌دهد)، وقتی تنها شود کسالت او را فرامی‌گیرد (نسبت به اعمال بی‌رغبت می‌شود)، دوست دارد در تمام‌کارها ستایش شود.»(2) هرکسی خودش باید بررسی کند و ببیند اگر یکی از این نشانه‌ها را عملاً داراست، ریاکار است وگرنه ریا نیست.
2. آنچه مسلم است و اثرات فقهی مانند صحت و بطلان نماز دارد، ریا در عبادات است؛ ریا در بقیه امور ممکن است کار را بی‌ارزش کند، چون همه کارها وقتی ارزشمند است که برای رضای خدا باشد نه خودنمایی ولی گناه نیست. اساساً بسیاری از مردم به یک یا برخی از مراتب ریا مبتلا هستند و این مقدار به ایمان یا اخلاص آنها ضرر نمی‏رساند. امام خمینی(ره) می‏فرماید: «نفس عامه مردم به‌حسب جبلت (سرشت) مایل است که خیرات (و خوبی‏های) آنها پیش مردم ظاهر گردد، گرچه خیرات (و خوبی را آنان به‌قصد خودنمایی و) ظاهر شدن نکنند، ولی نفسشان مفطور به این حُبّ و دوستی است (ذاتاً این معنا را دوست دارد) این موجب بطلان عمل یا شرک و نفاق و کفر نیست.»(3)
3. در مورد خوشحال شدن از تشویق دیگران هم باید گفت؛ این اصلاً ریا نیست. در روایات هم به این مسئله اشاره ‌شده است. زراره می‏گوید: به حضرت امام محمدباقر‌(ع) عرض کردم: گاهی شخصی کار نیکی انجام می‏دهد و کار نیک او را دیگران می‏بینند و انجام دهنده کار نیک از اینکه دیگران او را می‏بینند، خوشحال می‏شود، (آیا این کار او ریا شمرده می‏شود؟) فرمود: «اگر کار نیک را به‌قصد تعریف و تمجید انجام ندهد، عیبی ندارد، زیرا هیچ‌کس نیست مگر اینکه دوست دارد کارهای نیک او را دیگران ببینند»(4)؛ بنابراین اصلاً فکر نکنید که تشویق دیگران به خاطر عمل خوب شما ریا است. تا وقتی‌که مشخص و آشکار شما نیتی برای خودنمایی نداشته باشید ریایی مرتکب نشدید.
4. در تأیید مطلب قبل باید گفت گاهی ریا کردن خیلی هم خوب است، گاهی جایز و بعضی‌اوقات واجب است، مثلاً کسی پایبند به نظافت لباس و آراستگی نیست ولی برای آنکه مردم او را پاکیزه و باکلاس بدانند، به لباس و آراستگی رو می‌آورد یا وقتی می‌خواهد به مهمانی، مسجد، مدرسه و دانشگاه برود، به نظافت و آراستگی توجه می‌کند تا مردم از او خوششان بیاید و او را انسانی کثیف و بی‌انضباط و ژولیده ندانند؛ که این‌گونه ریا مباح و جایز است و بلکه گاهی پسندیده است. حتی ریا در امور عبادی نیز استثنائاتی دارد و همیشه مبطل اعمال نیست، مثلاً انجام کار عبادی یا قرائت قرآن را علنی اظهار می‌کند و به شیوه مردم‌پسند می‌خواند تا سبب ترغیب مردم به‌ویژه جوانان و نوجوانان به عمل خیر و قرائت قرآن شود. در دل خود این کار را برای ترغیب مردم به دین و قرائت قرآن را جهت جلب رضای خدا انجام می‌دهد. در این صورت نه‌تنها اشکالی ندارد، بلکه پسندیده است.
5. نکته نهائی اینکه وسوسه‌های شیطان را با نیت واقعی ریایی اشتباه نگیرید. در بسیاری اوقات انسان افکاری به ذهنش می‌آید، ولی افکار منفی است و خود انسان دوستشان ندارد یا بعدا به خودش نهیب می‌زند و افکار خودش در مورد ریا را نکوهش می‌کند. این‌ یکی از شگردهای شیطان است تا انسان را از اعمال خوب منصرف کند و به بهانه ریا کم‌کم او را از جمعه و جماعت باز ‌دارد، بنابراین حساسیت را کنار بگذارید و بدانید شما مرتکب ریا نمی‌شوید و تشویق دیگران هم ربطی به نیت ریایی ندارد. تلاش کنید با نیت خدایی بر اعمال خوبتان اصرار داشته باشید و پیشرفت معنوی نیز داشته باشید.
نتیجه:
ریا انجام عمل عبادی به‌قصد نشان دادن به دیگران است. طبق منابع معتبر خوشحالی از تشویق و ستایش دیگران تا وقتی‌که نیت انسان نشان دادن عمل و خودنمایی نباشد ریا نیست. وسوسه و توهم ریا را نیز باید کنار گذاشت. گاهی شیطان نیز با وسوسه ریا انسان را از عمل خیر دور می‌کند. 
اساساً گاهی ریا جایز حتی گاهی ارزشمند است، بنابراین نگران ریا نباشید و با اخلاص و تقرب و اصرار بر کارهای خیرتان، خودتان را به خدا نزدیک‌تر کنید.
منابع برای مطالعه بیشتر:
- اخلاق در قرآن، ناصر مکارم شیرازی.
- گناهان کبیره، عبدالحسین دستغیب.
- ریا و عجب، احمد فهری.
- نکته‌های قرآنی درباره ریا، عباسعلی کامرانیان.
پی‌نوشت‌ها:
1. مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، مدرسه امام علی بن ابی‌طالب‌(ع)، قم، 1379 ش، ج 1، ص 296.
2. کلینى، محمد بن یعقوب، کافی، انتشارات إسلامیه، تهران، 1365 ش، ج 2، ص 295.
3. امام خمینی، روح‌الله، چهل حدیث، حدیث دوم، مؤسسه تنظیم نشر و آثار امام خمینی(ره)، 1376 ش، ص 35.
4. کافی، پیشین، ج 2، ص 297