همگرایی اجتماعي و عوامل ایجاد آن از منظر قرآن

 

 

مهدی صبوری

 اتحاد در حوزه علوم اجتماعي به معناي همبستگي و هم‌رايي مردم در مسائل و امور اجتماعي است. از آنجا که هيچ اجتماعي بدون اين عنصر شکل نمی‌گيرد، مي‌توان گفت که از پایه‌های بنيادين هر اجتماعي، انديشه، بينش و نگرش وحدت‌گرايانه مردمان است. وحدت راي و هدف است که انسان‌ها را به عنوان محور همگاني دور خود گرد مي آورد و به آنان جهت مي‌دهد. مردم بر پايه آن با يکديگر تعامل مي‌کنند و سازگاري و هماهنگي خاصي پديد مي آورند. آثار و پيامدهاي خاصي نيز بر اين مجموعه بار مي شود که بدون آن هرگز امکان تحقق نخواهد يافت.

در آيات قرآن از مسئله همگرایی و همدلي در ميان مؤمنان که در اصطلاح قرآني همان امت و جامعه توحيدمحور و برتر است، به عنوان نشانه اي از نشانه‌هاي خداوند نام برده شده است تا به اين نکته توجه دهد که اتحاد و همدلي از نعمت‌هاي خاص است که انسان باید از شکر آن برآيد. قرآن با تاکيد بر اين مطلب که خداوند است که ميان مؤمنان‌، نعمت برادري ايماني را ايجاد کرده است مي کوشد تا از اهميت و جايگاه اتحاد ايماني پرده بردارد و ارزش اين نوع از اتحاد را بنماياند.

(آل عمران‌، آیات 103 تا 108)

آثار همگرایی

آثاري که قرآن براي اتحاد ميان مؤمنان بر مي‌شمارد در حوزه‌هاي مختلف فردي و اجتماعي و ديني و معنوي است.

در حوزه فردي اتحاد موجب مي شود تا بستري مناسب براي تحصيل تقوا فراهم آيد و شخص در يک فضاي مناسب و مطلوب بتواند به وظايف ديني خويش عمل کند و استعدادها و توانايي‌هاي خود را بشناسد و بروز دهد.(انعام آيه 152)

در حوزه معنوي و عاطفي‌، همدلي و اتحاد ايماني اين کارکرد را خواهد داشت که شخص بتواند با خداي خويش ارتباط عاطفي خاصي برقرار کند و به عنوان محبوب مورد توجه و عنايت خاص خداوند قرار گيرد. (صف آيه 4)

همين مسئله موجب مي‌شود که جامعه از نعمت رحمت خاص الهي برخوردار شود و در دنيا و آخرت مورد توجه و عنايت خاص خداوندي قرار گيرد.

(آل عمران آيات 103 و 107)

همين آيه به کارکرد اخروي اتحاد نيز اشاره مي‌کند و تبيين مي کند که چگونه انسان‌هاي متحد و مؤمنان همدل و هم‌راي و همسو در روز رستاخيز با چهره‌هاي سپيد و درخشان در پيشگاه الهي حاضر مي شوند و از اينکه موافق نظر الهي جامعه‌اي برتر را پديد آورده‌اند و از نعمت‌ها و برکات آن بهره‌مند شده‌اند خوشحال مي‌شوند و سعادت و رستگاري واقعي را در آغوش مي‌کشند.(همان‌) و در پي اين رستگاري است که از آتش دوزخ خود را حفظ مي کنند و به تقواي واقعي دست مي يابند.

(آل عمران آيه 103)

در حوزه اجتماعي و سياسي‌، همگرایی و همدلي ايماني مؤمنان چند کارکرد و اثر از خود به جا مي‌گذارد‌، از جمله اینکه به عنوان نيروي بازدارنده عمل مي‌کند و زمينه بروز هر گونه تجاوز را از بین می‌برد. 

جامعه‌اي که متحد و منسجم است دشمن را به هراس مي افکند و انديشه هر گونه تجاوز و تعدي را از آنان سلب مي کند، نظیر آنچه در یمن کنونی و اتحاد مردم این کشور در برابر دشمنان می‌بینیم. خداوند اتحاد و يگانگي امت را عامل مهمي براي رهايي جامعه اسلامي از آتش جنگ و نزاع ارزيابي مي‌کند و تبيين مي‌کند که جامعه نه تنها خود گرفتار تنازع و درگيري و خونريزي نخواهد شد 

(آل عمران آيه 103) بلکه موجب مي شود تا مؤمن در برابر دشمنان از عزت برخوردار گشته و فکر تجاوز را از انديشه و ذهنشان بربايد.(انفال آيه 46)

بنابراين عزت اجتماعي (همان ) و عظمت و بزرگي مردم در اين است که بر محور توحيد و آموزه‌هاي وحياني همدل و همسو شده و از آثار آن بهره مند شوند.

پيروزي در جنگ (انفال آيه 45 و 46) و نيز داخل شدن در حزب‌الله در گرو آن است که مؤمنان بر اصول اتحاد گرد هم آيند.(مائده ايه 56) و صفوف خويش را بيش از پيش منسجم کنند.(آل عمران آيه 152)

عوامل اتحاد

۱. ایمان 

ایمان در بینش توحيدي به عنوان مهم‌ترین و نخستین علت و عامل شمرده شده است. اگر به مؤلفه‌هاي اجتماع توجه شود به خوبی دانسته می‌شود که چرا در آموزه‌های قرآنی، ایمان به عنوان مهم‌ترین و اصلی‌ترین عامل معرفی شده است؛ زیرا جامعه تنها در صورتی پدیدار می‌شود که انسان‌ها در راستای اهداف خاص و مشخصی با روش و رویه خاص گرد هم آیند. 

از این رو قرآن ایمان را به عنوان عامل اصلی امت معرفی می‌کند؛ زیرا امت به گروهي از افراد انسانی گفته می‌شود که در زمان و مکان به هدف واحدی گرد آمده و همین هم رایی و هم بینشی و نگرشی، آنان را با یکدیگر متحد ساخته است.  ایمان در نگرش قرآنی عاملی است که امت را به صورت جامعه برتر سامان می‌دهد و موجبات هم رایی و همدلی و همسويي آنان را فراهم می‌آورد. (بقره آیه 213 ) ایمان همچنین رفتار میان افراد جامعه را اصلاح می‌کند و از اینکه اختلافاتی این وحدت رویه و هدف را به هم بزند باز می‌دارد و به اصلاح امور اختلافی و فساد انگیز می‌پردازد (حجرات، آیه 10)

ایمان همان گونه که انسان را به سوی حق رهنمون می‌کند و به کمال مطلق توجه می‌دهد نا انسان‌ها خود را در راه رسیدن به کمال مطلق قرار دهند؛ همچنین موجب می‌شود تا اختلافات کوچک و بزرگ میان مردمان را از میان بردارد و به اصلاح اعمال آنان کمک کند. (بقره آيه 213)

2. آموزه‌های قرآنی

قرآن دومین عامل اتحاد جامعه اسلامی را کتاب و آموزه‌های وحیانی معرفی می‌کند؛ زیرا جوامع، نیازمند قانون مکتوب است که اختلاف را مهار و محدوده هر امری را مشخص و معلوم می‌کند؛ به‌ویژه آنکه منافع هر شخصی موجب می‌شود که تضاد در منافع پدیدار شود و برای مهار و کنترل آن، قانون‌، مهم‌ترین اهرم است. اصولا آموزه‌های وحیانی و کتب آسمانی در راستای دو امر ارتباط انسان با خدا و ارتباط انسان با انسان نازل شده است، بنابراین به مسئله قانون و نحوه ارتباط انسان‌ها در جامعه می‌پردازد. شریعت به معنای قانون وحیانی و الهی به ساماندهی روابط انسانی می‌پردازد و موجب می‌شود تا انسان‌ها با کمترین اختلاف در کنار هم زندگی کنند و در صورت اختلاف با مراجعه به آن از تداوم و یا تعمیق اختلافات جلوگیری نمایند.(بقره آیه 213 و شورا آيه 13 تا 15)

3. اطاعت از رهبران الهی

از همین‌جا مسئله اطاعت از رهبران الهی مطرح می‌شود. به این معنا که بسياري از قوانین هر چند که کامل و به بهترین شکل نوشته می‌شوند ولی به چند علت در مقام عمل با دشواری مواجه می‌شوند؛ یکی از آن علل‌، تفسیر نادرست از قانون و دیگری عدم اجرای درست است. به‌ویژه که انسان در مقام داوري دچار خطا می‌شود؛ از این رو رهبران الهی می‌توانند به عنوان بهترین کارگزاران عمل کنند و قانون را در مقام اجرا به کار گیرند. اطاعت از پیامبران از این رو در آموزه‌هاي وحياني به عنوان عامل وحدت معرفی شده است.(نساء آیه 59 و انفال آيه 46 ونور آیه 62 و ابراهيم آيه 36)

در حقیقت ایمان در حوزه بينشي و قرآن و كتب وحیانی به عنوان قانون و شریعت مکتوب و اطاعت از رهبران به عنوان مجریان قانون و عاملان كامل‌، اصلي ترين عوامل وحدت هر جامعه دینی است.خدا (آل عمران آيه 64)‌، دین (آل عمران آيه 103) و عقيده واحد (مؤمنون آيه 53 و روم آيه 23) همه به معناي ايمان است که به عنوان محور اتحاد در قرآن مطرح شده است. این محور با اطاعت از پیامبر و به شکل دیگر اطاعت از سنت و پیروی از اهل بیت‌(ع) به عنوان مجریان قانون و رهبران واقعی کامل می‌شود از این رو پیامبر بر دو امر کتاب و عترت تاکید می‌کند.

موانع اتحاد

قرآن براي تبيين و تحلیل همه علل و عوامل اتحاد جوامع به‌ویژه جامعه برتر و آرمانی به مسئله اختلاف نیز پرداخته تا با شناسایی و معرفی عوامل اختلاف به مؤمنان هشدار دهد. اختلاف که به معنای ناسازگاري و انتخاب راهی غیر از راه دیگران در زندگی است، از جمله مهم‌ترین موانع پديداري و پايداري اتحاد و همگرایی اجتماعی است. 

بیشترین نماد و نمود این مسئله در امور اجتماعی در آراء و افکار و عقایدی پیدا می‌شود که در اهداف و برنامه ريزي اجتماعی دخالت دارد. تنش‌های برخاسته از اختلاف آرا و عقاید موجب می‌شود که جامعه دچار گسست شود. 

از این رو نقش بینش‌ها و عقاید در حوزه مسائل اجتماعی چه در پدیداری وحدت و چه در پایداری آن مورد توجه بوده است. قرآن ریشه اختلافات را به طبیعت اختیاری انسان باز می‌گرداند که هر کس به جهت مختار بودن‌،به چيزي گرايش و از چیزی واگرایی دارد. این‌گونه است که تضاد منافع نیز سر بر می‌آورد و افراد جامعه را به جان هم می‌اندازد. (بقره آیه 253 و هود آيه 118) اين گرايش‌هاي متضاد موجب می‌شود تا هر کس به سویی برود که مخالف نظر دیگری است.

فقدان شناخت از خود و محیط و هستی نیز به این مسئله دامن می‌زند. جهل و ناداني موجب می‌شود که فرد، تصور درستی از موقعیت خود در هستی نداشته باشد. گرایش به کمال، وي را به سویی می‌برد که ضد کمالی است و خواسته‌هایی را می‌جوید که زیانبار بوده و او را از هدف دور می‌کند. ناآگاهی از هستی و اهداف زندگی موجب می‌شود که به امور موجود در محیط خود دلبستگی پیدا کند و بیش از محیط خود نبیند. 

این‌گونه است که هدف را دنیا می‌یابد و به گرد آوري سرمايه روي مي آورد. دوستی و دلبستگی به دنیا در وي تشديد می‌شود و موجب می‌گردد تا در پی دنیا برود و در صورت تضاد منافع، با دیگران درگیر شود. نمونه آن را حتی در میان مؤمنان شاهد بوده و قرآن بر آن گواهی می‌دهد که چگونه برخی از مؤمنان در جنگی به جهت غنیمت خواهی به جان یکدیگر افتاده و کارشان به اختلاف کشید. (آل عمران عمران آيه 152)

بنابراين جهل (نساء آيه 157 وبقره آيه 113) و شك و تردید در حق و اهداف واقعی هستی(هود، آیه 110 و فصلت آيه 45) موجب می‌شود تا انسان راه را گم کند و به چیزهایی دلبستگی پیدا کند که اصالت ندارد و برای به دست آوردن آن به تنازع و اختلاف با دیگران می‌پردازد. 

چنان‌که همین جهل موجب می‌شود تا نقش خدا را در امور هستی نادیده بگیرد و به مسائل به گونه اي دیگر بنگرد و برای دست یافتن به هر چیزی خود و علم خویش را دخیل دانسته و از نقش امور بيروني و فرامادي غافل شود. این‌گونه است که حسد نیز رشد می‌یابد و در صورتی که خود را در وضعیت نابرابر دید از روی حسادت به اختلافات دامن می‌زند. (بقره آيه 213 و آل عمران آيه 19 و شورا آيه 14 و جاثيه آيه 17)

البته قرآن عوامل دیگری را در بروز اختلاف دخیل می‌داند و موانع اتحاد را بر می‌شمارد که از آن جمله شیطان و وسوسه‌هاي او(اسراء آيه 53 و يوسف آيه 100) عدم تعقل (حشر آيه 14) منافقان (توبه آيه 107) مستكبران (طه آيه 61 و 62) جوامع رقیب مانند يهوديان (آل عمران آيه 99 تا 103) ترس از غیر خدا (انفال آيه 42 و 43) ابزارهای فرازمینی مانند جادو (بقره آيه 102) و حزب گرایی و خود محوري (مريم آيه (37) را از عمده عوامل اختلاف و موانع اتحاد یاد می‌کند. 

آثار چنین اختلافی در میان مردم، بی‌شوکتی جامعه ایمانی (انفال آيه 46) جنگ و خونريزي (بقره آيه 253 و آل عمران آيه 103 و انعام آيه 65) انحراف از حق و حقیقت (بقره آيه 176) گمراهی و فاصله گرفتن از خدا و پیامبر(انعام آيه 153) دشمني و عناد و ستيز با يكدیگر (بقره آيه 176) 

ذلت و خواری و خفت فردی و عمومی جامعه (بقره آيه 83 تا85) سستی و ضعف در برابر دشمنان (انفال آيات 45 و 46) و در نهایت شکست و فروپاشی جامعه است. (آل عمران آیه 152)

قرآن اختلاف را امری طبیعی در جامعه بر می‌شمارد لذا راهکارهایی برای از میان بردن و یا پیشگیری از وقوع آن بیان کرده است که مهم‌ترین آن عبارتند از: رجوع به خدا و پیامبر (ص) به عنوان مرجع حل اختلافات جزئی و کلی(نور آیه 51 و نساء آيه 59) زیرا که مرجع نهائی حل همه اختلافات در میان بشر خداست (بقره آیه 213 و شورا آیه 10) و پیامبر (ص) نیز به نمایندگی از خداوند از چنین حق و ولایتی برخوردار است (نساء آیه 59 تا 61) همان گونه که اهل بیت به عنوان اولوالامر در پی پیامبر (ص) از این جایگاه و نقش برخوردارند.

از دیگر مراجع ذی صلاح در مسائل اختلافی جزئی و بیرون از حوزه حکومت و امور اساسی جامعه، هر یک از مؤمنان هستند که به عنوان مرجع از سوي خداوند معرفی می‌شوند. (انفال آیه 1)