پرسش: 

قیاس صحیح و منطقی کدام است و چگونه انسان‌ها از طریق قیاس‌های باطل و غیرمنطقی به نتایج غلط و انحرافی دست می‌یابند؟

پاسخ:

یکی از مسائل مبتلابه جامعه در استدلال‌ها و نتایجی که مردم به دست می‌آورند، روش قیاس است که براساس آن به نتایج درست یا نادرست، حق یا باطل رسیده و حکم صادر می‌کنند و نظر قطعی می‌دهند. اما اینکه قیاس آنها چقدر عقلانی و منطقی و صحیح بوده یا به اصطلاح مع‌الفارق است توجه و دقت لازم را به عمل نمی‌آورند. در اینجا به تبیین این بحث می‌پردازیم:

مفهوم قیاس

الف) از نظر لغوی: واژه قیاس به دو معنا آمده است: 1- به معنای سنجش و اندازه‌گیری 2- به معنای مساوات و برابری. آنچه در هر دو معنای قیاس لغوی لحاظ شده نیاز قیاس به دو طرف است که یک‌طرف با طرف دیگر سنجیده می‌شود.

ب) از نظر اصطلاحی: قیاس در اصطلاح به گونه‌های مختلفی تعریف شده است: 1- قیاس به معنی رای و اجتهاد: یعنی جایی که نصی از طرف شارع وجود نداشته باشد فقیه براساس رای و اجتهاد خود حکم صادر می‌کند که به این افراد اصحاب‌الرأس نیز گفته می‌شود که غالبا در کوفه مستقر بودند. 2- قیاس به معنی به‌کارگیری سعی و کوشش در به دست آوردن حق 3- قیاس عبارت است از حکم بر معلومی همانند حکمی که برای معلوم دیگر ثابت است به واسطه اشتراک آن در علت حکم 4- قیاس عبارت است از برابری میان فرع و اصل در علت حکم که این تعریف را عده‌ای از دانشمندان پذیرفته‌اند از جمله شیخ بهایی. 5- برخی گفته‌اند: قیاس عبارت است از الحاق موضوعی به موضوع دیگر که مشابه آن است از نظر حکم شرعی 6- قیاس دو طرف مشبه و مشبه به استنباط حکم و سریان آن از مشبه‌به به مشبه می‌باشد که این نوع قیاس به تمثیل منطقی شباهت دارد.

جمع‌بندی بحث تعریف قیاس و اینکه تعریف باید جامع و مانع باشد این است که قیاس در اصطلاح عبارت است از: تسری دادن حکمی از موضوع اصلی به موضوع دیگر براساس ملاک مشترک میان این دو طرف قیاس. این تعریف را غالب اصولیون امامیه پذیرفته‌اند و براساس آن عمل می‌کنند.

اقسام قیاس

اصولیون اقسامی را برای قیاس برشمرده‌اند:‌1- قیاس تمثیل و تشبیه که از نظر امامیه باطل است 2- قیاس مخصوص‌العله(شرب خمر) 3- قیاس اولویت(اف به پدر و مادر) که این و قیاس از نظر فقهای امامیه بلامانع است زیرا علت حکم در یکی سکرآور بودن و در دیگری نرنجاندن پدر و مادر به هر شکلی روشن و شفاف است و می‌توان آنها را به موارد مشابه‌ تسری داد.

علل گرایش به قیاس

اینکه چه عواملی در صدر اسلام و یا به طور کلی در جوامع بشری موجب گرایش به قیاس می‌شود، دانشمندان این عوامل ذیل را برشمرده‌اند.

1- انقطاع وحی در مرحله گسترش اسلام و پیش آمدن حوادث مستحدثه.

2- کمبود اخبار و نصوص شرعی در نزد فقها و مجتهدین.

3- دوری مرکز رای‌گرایان یا اصحاب‌الرای از مدینه که نوعا اصحاب الحدیث بودند.

4- پیدایش جعل حدیث در سطحی گسترده و روایات ضعیف و جعلی.

5- عدم پذیرش برخی احادیث پیامبر اکرم(ص) با استدلال‌های مختلف مانند اینکه به حد تواتر نرسیده و غیره.

6- عدم پذیرش احادیث اهل بیت (علیهم‌السلام)

7- کاربرد عقل مستقل در ادراک ملاک و مناطات احکام

8- توجیه فعالیت‌های حکام جور که این فرایند در همه زمان‌ها و مکان‌ها می‌تواند برای مردم آن جوامع به وجود آید.

اصحاب‌الرأی چه کسانی هستند؟

اصحاب‌الرأی و قیاس کسانی هستند که براساس اجتهاد شخصی خودشان عمل می‌کنند و بدون در نظر گرفتن نصوص شارع مقدس با عقل مستقل خود احکام شرعی را براساس روش قیاس و استحسان عقلی صادر می‌کنند که معمولا از مسیر دین حق و اصالت‌های آموزه‌های وحیانی دور شده و به انحراف کشیده می‌شوند این پدیده تنها در آموزه‌های وحیانی دین اسلام فقط می‌تواند مصداق داشته باشد بلکه در رابطه با تحولات جوامع بشری و فراز و فرودهایی که در این رابطه وجود دارد افراد می‌توانند به مسیر اجتهادهای باطل و قیاس‌های ناصواب کشیده شوند امام علی(ع) در توصیف اصحاب‌الرأی و الاجتهاد می‌فرماید: ای شیعیان ما و کسانی که خود را بر حق و شیعه می‌دانید، از اصحاب‌ رأی دوری کنید که آنان دشمنان سنت هستند... اصحاب‌الرأی با اهل حق درگیر می‌شوند و خود را همانند ائمه راستگو جلوه می‌دهند در حالی که از نادانان و کفار ملعون هستند. اگر از آنها چیزی را که نمی‌دانند پرسیده شود، ابا دارند از اینکه اعتراف به ندانستن کنند. با آرای خود در دین خدا تصرف می‌کنند، پس گمراه شوند و گمراه نمایند. اگر دین به قیاس می‌بود هرآینه مسح به کف پاها بهتر از ظاهر و روی آن می‌شد. (بحارالانوار، ج 2، ص 84)