حشر و گردآوری مردمان در محشر آخرت و رستاخیز، یکی از حقایق قیامتی است که ایمان به آن نقش اساسی در کنترل گفتار و رفتار انسان در دنیا دارد. از همین رو در آیات قرآن بسیار به حشر توجه و انذار و هشدارهای لازم در این زمینه داده شده است.

حقیقت حشر از نظر قرآن

حشر در لغت به معنای جمع کردن است. از همین رو، به جمع مردم در یک مکانی و سپس حرکت دادن آنان مثلا برای جنگ یا امری دیگر، حشر گفته شده است. بر همین اساس، روز قیامت را «یوم الحشر» نامیده‌اند؛ زیرا خدا همه انسان‌ها و جنبدگان را در محشر قیامت جمع می‌کند تا به حساب آنان رسیدگی کند.(مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 237؛ مجمع البیان، ذیل آیه 203 سوره بقره) حشر همه آفریده‌ها در یک زمان و مکان مشخص به نام یوم‌الحشر شاید در ظاهر ممکن نباشد؛ زیرا حجم عظیم و کثیر آفریده‌ها از آغاز تا انجام و جمع و حشر آنان در یک مکان و زمان مشخص بیرون از تصور انسان است؛ اما از نظر قرآن، چنین امری نه تنها برای خدای قادر شدنی است(مؤمنون، آیه 79؛ ملک، آیه 24؛ شوری، آیه 29)، بلکه حشری آسان و سریع خواهد بود.(ق، آیه 44) بنابراین، فلسفه و هدف اصلی حشر مردم، بلکه جنبدگان بازخواست و پرسش از آنان به ویژه درباره معبود است(سباء، آیه 40) به طوری که اگر کسی بر خلاف فلسفه خلقت به جای ‌پرستش خدای یکتا و یگانه به غیر آن بپردازد، خود را گرفتار خشم الهی کرده و دوزخ و عذاب‌های آن را به جان خریده است.(همان) از همین‌رو خدا بارها به مردم هشدار داده تا نسبت به حشر قیامت توجه و اهتمام داشته باشند؛ زیرا اگر چنین نباشد، ممکن است ابدیت خویش را از سعادت به شقاوت تبدیل کنند و هرگز طعم سعادت را نچشند. 

پس انذارها و هشدارهای الهی در مورد حشر در قیامت، هشداری بنیادین است که بی‌توجهی به آن بسیار خطرناک و زیانبار خواهد بود.(شوری، آیه 7) یکی از پیامدهای بازخواست از اعمال دنیوی، جداسازی پاکان از ناپاکان پس از محاکمه و بازخواست آنان برای پاداش‌های نیک و بد است.(انفال، آیات 36 و 37؛ مجادله، آیه 6) 

شکی نیست که این امر تابع پذیرش خدا به عنوان معبود و پروردگار جهانیان است و کسی که خدایان دیگر را معبود قرار می‌دهد، تابع حق نخواهد بود و از پاکی به ناپاکی می‌رسد و سرنوشت خویش را تباه می‌کند.

حشر آفریده‌های الهی پس از نابودی ساختار کنونی دنیا و تبدیل آن به جهانی دیگر(کهف، آیه 27) و نفخ صور دوم و صیحه آسمانی در قیامت خواهد بود.(کهف، آیه 99؛ طه، آیه 102؛ یس، آیات 51 و 53) در این زمان همه گروه گروه در محشر حاضر می‌شوند و در صفوف منظم و سازماندهی شده قرار می‌گیرند.(نباء، آیه 18؛ کهف، آیه 48)

حشر مخصوص انسان یا جنیان نیست، بلکه همگان حتی فرشتگان در محشر حاضر خواهند شد. (فجر، آیه 22؛ سباء، آیات 40 و 41) بنابراین، تمام جنبدگان از جمله انسان و جن(انعام، آیه 128) و حیوانات از پرندگان و درندگان و مانند آنها(انعام، آیه 38؛ تکویر، آیه 5) نیز محشور می‌شوند.

خدا همه افراد از پاکان و ناپاکان را محشور می‌کند؛ بنابراین، دشمنان خدا(فصلت، آیه 19)، شیاطین از جن و انس(مریم، آیات 66 و 68)، شهیدان در راه خدا(زمر، آیه 69)، پیامبران(همان)، ظالمان(انعام، آیات 21 و 22)، غاصبان(نساء، آیه 10)، کافران(مجادله، آیات 5 و 6؛ آل عمران، آیه 12)، گمراهان(اسراء، آیات 97 و 98)، مترفان(واقعه، آیات 45 تا 50)، متقین(مریم، آیه 85)، مجرمان(طه، آیه 102)، مشرکان(فرقان، آیه 17)، مستکبران(نساء، آیه 172)، تکذیب‌کنندگان(نمل، آیه 83)، معبودان دروغین(سباء، آیات 20 تا 22)، مؤمنان(انفال، آیه 24؛ آل عمران، آیات 156 و 158) و مانند آنان محشور خواهند شد تا پاسخگوی اعمال خویش در دنیا باشند.

آثار ایمان و توجه به حشر آخرت

ایمان و توجه به حشر در قیامت در تغییر عقاید و رفتار و کردار انسان در زندگی دنیوی بسیار نقش اساسی دارد؛ زیرا وقتی انسان بداند روزی به نام «یوم الحشر» است که در زمان و مکانی مشخص در قیامت گرد آمده و باید پاسخگوی اعمال و عقاید و رفتار خویش باشد، بر خود تکلیف می‌کند تا کاری کند که از این بازخواست در قیامت به سلامت عبور کند و با مشکلی مواجه نشود.

خدا به انسان‌ها هشدار می‌دهد که افزون بر ایمان‌آوری به قیامت و حشر و بازخواست آن، همواره در طول زندگی دنیوی خویش این مسئله را نصب‌العین خود قرار دهند؛ زیرا هر کاری که انسان در دنیا انجام می‌دهد، نتیجه آن را در آخرت می‌بیند. 

بنابراین، اگر در دنیا به گونه‌ای زیسته که عضوی از اعضا را ناقص یا معیوب به آخرت برده، نباید اعتراضی داشته باشد که چرا در قیامت و در روز حشر، مثلا کور محشور شده است؛ زیرا خودش با اعمالش بینایی خود را از دست داده و کوری را برای آخرت خویش رقم زده است.(طه، آیات 124 و 125)

داستان انسان در دنیا و آخرت همانند کودک در رحم و دنیا است؛ اگر به کودک در درون رحم مواد لازم نرسد و خوب رشد نکند ممکن است معیوب یا ناقص شود. شاید در رحم نیازی به چشم و گوش و زبان و مانند آنها نباشد؛ چون نیازی ندارد تا ببیند یا بشنود یا بگوید، اما پس از تولد در دنیا بدانها نیاز دارد؛ پس اگر به هر دلیلی ناقص و معیوب شد، تا زمانی که در بیرون رحم در دنیا زندگی می‌کند، با خود آن عیب و نقص را خواهد داشت. 

همین امر درباره آخرت نیز صدق می‌کند؛ زیرا کسی که در دنیا اعمالی را انجام نداده که کمالی برای او باشد، یا اعمالی را انجام داده که کمالی را از او سلب کرده و خود را رشد نداده و از لحاظ معنوی ناقص مانده، نباید در قیامت اعتراض کند که چرا معیوب و ناقص است؛ زیرا آخرت چیزی جز حضور اعمال و رفتار انسان در دنیا نیست و انسان هر چیزی که در دنیا انجام داده در آخرت آن را می‌بیند؛ از همین رو دنیا را مزرعه آخرت دانسته‌اند که در دنیا می‌کارد و در آخرت درو می‌کند.(همان)

با توجه به اهمیت و نقش زندگی دنیوی در زندگی اخروی خدا به مردمان هشدار می‌دهد که متوجه حشر و بازخواست‌ها و آثار آن باشند؛ زیرا اگر بی‌توجه به آخرت کاری را در دنیا انجام دهند، روز قیامت و روز حشر باید نتیجه آن را ببینند و جایی برای اعتراض نخواهد بود. 

پس همه پیامبران از جمله پیامبر گرامی(ص) به مردمان بارها هشدار داده‌اند تا متوجه امر مهم و حیاتی حشر باشند که چیزی جز بازتاب اعمال انسان در دنیا نیست.(انعام، آیات 22 و 128؛ یونس، آیات 28 و 45)

از نظر قرآن، ایمان به حشر آثاری در پی دارد از جمله: گرایش انسان به خدا و اجابت دعوت‌های الهی برای حرکت در مسیر تعالی و کمال و صراط مستقیم(انفال، آیه 24)، اجابت دعوت پیامبر(ص) و عمل مطابق آن(همان)، تسلیم در برابر پروردگار جهانیان(انعام، آیات 71 و 72)، کسب تقوای الهی(بقره، آیه 203؛ حاقه، آیه 96؛ انعام، آیات 51 و 72؛ مجادله، آیه 9) انجام تکالیف شرعی از واجبات و ترک محرمات از جمله: اقامه نماز(انعام، آیه 72)، جهاد در راه خدا(آل عمران، آیه 158)، انجام مناسک حج(بقره، آیه 203؛ مائده، آیه 96)، نیکوکاری و انجام کارهای خیر و سبقت در آن(بقره، آیه 128)، اجتناب از شرک و‌ پرستش معبودان غیرخدا(فرقان، آیات 17 و 18؛ سباء، آیات 40 و 41)، اجتناب از گناه(مجادله، آیه 9)، اجتناب از نافرمانی خدا و رسول(همان)، اجتناب از استکبار(نساء، آیه 172) و مانند آنها.

به سخن دیگر، انسانی که به آخرت و قیامت و حشر روز آن و حسابرسی آن روز ایمان و توجه و اهتمام داشته باشد، در زندگی دنیوی کاری می‌کند که موجب رضایت خدا باشد و هرگز از صراط مستقیم هدایت دور نمی‌شود.