عبدالصالح شمس اللهی

يكي از معيار هاي مهم سبك زندگي اسلامي مساله اقتصاد و نحوه مديريت مسائل مالي است. در سبك زندگي اسلامي در مساله اقتصاد اصولي حاكم است كه در صورت فقدان آنها در خانواده زندگی به جاي گرفتن رنگ الهي رنگ مادي به خود مي گيرد.
در اسلام اصل تعالي انسان و رشد به سمت معنويت است؛ و مسائل مالي و اقتصادي به عنوان ابزار مطرح است؛ و اگر اين مساله در خانواده لحاظ شود مفهوم آن چنين است كه بايد به ديدي ابزاري به اقتصاد خانواده نگاه كرد؛ يعني اقتصاد و مسائل مالي را در خانواده بايد به گونه اي مديريت نمود كه در خدمت رشد و تعالي انسان قرار بگيرد.
مديریت اقتصادی يكي از سه ركن كمال است؛ به اين معنا كه اگر كسي اين ركن را نداشته باشد در رسيدن به كمالات انساني مي‌لنگد.
«عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ قَالَ الْكَمَالُ كُلُّ الْكَمَالِ التَّفَقُّهُ فِي الدِّينِ وَ الصَّبْرُ عَلَى النَّائِبَةِ وَ تَقْدِيرُ الْمَعِيشَةِ1»
«امام باقر (ع) فرمودند كمال، تمام كمال، به تفقه در دين و صبر بر مصيبت و برنامه ريزي در معيشت است.»
 و نكته دقيق اين است كه كسي كه اين ركن را مراعات نكند دنيا و آخرتش بر باد رفته است؛ و در يك كلام زندگيش عاري از خير خواهد بود.
«عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ قَالَ مَا خَيْرٌ فِي رَجُلٍ لَا يَقْتَصِدُ فِي مَعِيشَتِهِ مَا يَصْلُحُ لَا لِدُنْيَاهُ وَ لَا لآِخِرَتِهِ2»
«امام باقر(ع) فرمودند: خير ندارد مردي كه در معيشتش مقتصد نيست و اصلاح نخواهد شد، نه دنياي او و نه آخرتش. »
مراحل مديريت اقتصادي خانواده در اسلام
در آمد
يكي از اصلي ترين سر فصل هاي مديريّت اقتصادي در اسلام كسب درآمد حلال براي گذران امور زندگيست كه به آن اهتمام ويژه شده است؛ تا آنجا كه كسب در آمد براي امور زندگي را در تراز جهاد في سبيل الله قرار داده اند:
«قَالَ الصادق الْكَادُّ عَلَى عِيَالِهِ مِنْ حَلَالٍ كَالْمُجَاهِدِ فِي سَبِيلِ اللَّهِ3»
«امام صادق (ع) فرمود:كسي كه در راه كسب روزي حلال براي خانواده اش تلاش كند مانند مجاهد در راه خداست. »
و به همين اندازه كه به طلب روزي تاكيد شده است از ترك طلب نهي گرديده تا آنجا كه رسول خدا(صلي الله عليه و آله و سلم) با تارك طلب روزي اعلام بغض و دشمني نموده است.
«على بن عبد العزيز گويد: امام صادق (ع) از من سؤال فرمود:عمر بن مسلم چه مى‏كند؟ عرض كردم فدايت شوم به عبادت رو كرده و دست از كسب و كار كشيده است، فرمود: اى واى! آيا نمى‏داند كسى كه كار را رها كندهيچ دعائى از او به اجابت نمى‏رسد، بعد فرمود: جماعتى از اصحاب رسول خدا (ص) هنگامى كه آيه شريفه‏ «وَ مَنْ‏ يَتَّقِ‏ اللَّهَ‏ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً» نازل شد مغازه‏هاى خود را بستند و در مسجد به عبادت رو آوردند و با خود مى‏گفتند كه خداوند ما را كفايت كرد، و اين موضوع به گوش رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله رسيد نزد آنها فرستاد و پرسيدند چه چيز شما را بدين كار كه كرده‏ايد واداشت؟ گفتند: يا رسول اللَّه خداوند خود روزى ما را تكفّل فرموده لذا ما به عبادت و پرستش او رو كرده‏ايم، فرمود: به‌راستى كه هر كس چنين كند دعايش را خداوند اجابت نفرمايد، بر شما باد كه طلب روزى كنيد و به كار و حرفه‏اى بپردازيد، سپس فرمود: من دشمن دارم آن كس را كه كار را ترك كند و دهان به روى آسمان بگشايد و بگويد: خداوندا، مرا روزى ده، و كوشش را رها كند. 4 »
نكته قابل توجه اين است كه در اسلام، در تقسيم مسئوليت‌ها وظيفه كسب درآمد به عهده مرد نهاده شده است و به زن هيچ مسئوليتي در اين زمينه داده نشده لذا فقها به اتفاق و اجماع نفقه را حق زن و وظيفه مرد دانسته اند؛ بر عكس جامعه غرب زده امروز كه مسئوليت كسب در آمد بين زن و مرد تقسيم شده و زنان هم‌پا و دوشادوش مردان، در عرصه كسب و كار حضور دارند و اين متاسفانه منشأ بسياري از مشكلات گرديده است.
هزينه
پس از آنكه در آمد توسط مرد كسب شد، نوبت به خرج كردن اين در آمد مي‌رسد. شايد مسأله چگونه بهره بردن و خرج كردن مهم‌ترين قسمت مرتبط با سبك زندگي خانوادگي باشد؛ اين بخش اگر صحيح مديريت نشود از هر طرف كه زياده روي شود آثار سوء و ناراحت كننده اي خواهد داشت؛ در اين بخش ميانه روي و مراعات اقتصاد كه از نشانه هاي مؤمن است بسيار ضروري‌است.امير المومنين(ع) در خطبه متقين به همام مي‌فرمايد: مومنين كساني هستندكه:
«مَلبَسُهُمُ الاقتِصَاد. 5»
«پوشش آنها ميانه روي در امور است»
در اين بخش مدير خانه بايد سه نكته را مراعات كند
نگاه به دخل و تهيه نياز مندي‌ها به ترتيب اولويت
مدير خانواده اگر مي‌خواهد مطابق الگوي اسلامي زندگي كند، بايد تلاش كند كه با در آمدي كه كسب كرده، پس از محاسبه توان اقتصادي خود، اولويت‌هاي خانه را تهيه نمايد؛ اولويّت‌هايي مثل خوراك، پوشاك، مسكن، درمان و تحصيل.
نكته مهم اين است كه عدم دقت در اين بخش مي‌تواند تمام زندگي يك فرد را مختل كند؛ زيرا انسان به واسطه همين امور اوليه امكان ساير فعاليت‌ها اعم از مادي و معنوي را پيدا مي‌كند. البته اين مطلب نبايد مغفول بماند كه روح‌هاي بزرگ و الهي حتي با كمبود گسترده در اين زمينه‌ها هم به فعاليت خود ادامه مي‌دهند؛ امّا اين در توان هر انساني نيست و هركسي نمي‌تواند با سختي كمبود نيازهاي اوليه بسازد؛ كه فرموده‌اند:‌ كار نيكان را قياس از خود مگير.
وسعت در معيشت در حد شان و عرف محل زندگي
مطابق نظر برخي از متدينين نا آگاه زهد بايد به صورت تحميلي باشد؛ به اين معنا كه پدر خانواده كه مي‌خواهد زاهدانه زندگي كند، پس براي سايرين نيز بايد در حد زنده ماندن مايحتاج زندگي را تهيه كند، در صورتي كه در اسلام از مستحبّات اين است كه مرد در صورت امكان و در حدود شرع و عرف به خانواده خود وسعت دهد؛ و اجازه ندهد كه آن‌ها در سختي و مشقت بيفتند.
جلو گيري از اسراف و تبذيرو تجمل
ركن سوم مدیریت اقتصادی جلو گيري از اسراف و تبذير و تجملات است. در اسلام همان‌گونه كه نحوه كسب ملاك است، چگونگي خرج هم مهم است؛ انسان به صرف اين‌كه مالي را از طريق مشروع كسب نموده است نمي تواند آن را در هر راهي كه خواست هزينه كند؛ بلكه بايد از هرگونه اسراف و تبذير بپرهيزد و سادگي در زندگي را بر تجملات آن ترجيح دهد؛ اين بخش در موضوع صرف هزينه‌ها بخشي‌است كه رنگ زندگي را از الهي به مادي تغيير خواهد داد.
زندگي زهراي مرضيه (س) و امير المومنين(ع) نمونه اي بارز از يك زندگي ساده و بدون اسراف و تبذير و تجملات دنيايي است.
«مراسم ازدواج سرور زنان جهان در نهايت زهد و سادگى صورت گرفت تا الگو و نمونه كاملى براى ازدواج اسلامى باشد و مسلمانان بدانند تشريفات و زر و زيور ظاهرى هيچ تأثيرى در سرانجام زندگى و خوشبختى زوجين ندارد و متوجّه باشند كه اگر مسأله رعايت شئونات طرفين مطرح باشد، هيچ زنى از نظر شرافت و قدر همپايه فاطمه (س) سرور زنان دو عالم نبوده، همان طور كه هيچ مردى از نظر كرامات و فضايل همقدر و همشأن سرور اوصياء على مرتضى (ع) نيست.
مهريّه زهراى مرضيه (س) 480 يا 500 درهم نقره بود و جهيزيه آن حضرت كه از محل فروش زره امير مؤمنان (ع) تهيّه شد، عبارت بود از:
1 -پيراهنى به بهاى هفت درهم. 2- روبندى به بهاى چهار درهم. 3- تختخوابى از برگ و ساقه درخت خرما. 4- دو تشك از پشم گوسفند و ليف خرما. 5- چهار بالش پر شده از گياه خوشبوى (اذخر) 6- پرده نازكى از جنس پشم. 7- يك تخته حصير. 8- يك آسياب دستى. 9- يك تشت مسى. 10- يك مشك پوستى. 11- يك كاسه چوبين. 12- دو مشك كهنه آب. 13- يك آفتابه. 14- دو كوزه سفالين. 15- يك سفره چرمين. 16- مقدارى عطر. 17- يك چادر بافت كوفه.
امير مؤمنان على (ع) نيز خانه خود را با ريگ هاى نرم مفروش نمود و فرشى از پوست و بالشى از ليف خرما مهيّا نمود و به اين ترتيب خانه خود را براى ورود نو عروس بى‏همتاى خويش آماده ساخت، پس از تهيّه مقدمات، رسول خدا (ص) خطبه عقد را جارى نمود و پس از آن فرمود تا طبقى از خرماى نورس را در ميان حضّار تقسيم كنند. 6»
«وَ قَالَ الصادق (عليه السلام) مِنَ الْمُرُوءَةِ أَنْ تَقْتَصِدَ فَلَا تُسْرِفَ وَ تَعِدَ فَلَا تُخْلِف‏.7»
«مروت اين است كه فرد ميانه روي در امور مالي پيشه كند و اسراف نكند و وعده بدهد و تخلف نكند.»
آينده نگري همراه با توكّل
در تمام زندگي‌ها اموري غير قابل پيشبيني مثل مريضي و يا اموري قابل پيشبيني مثل عقد و عروسي وجود دارد، كه تبعاً نياز به هزينه دارد؛ يكي از نكاتي كه در بحث مدیریت اقتصادی مطرح است آينده نگري در امور اقتصادي‌است؛ كه امروزه از آن به پس انداز ياد مي‌شود. انسان بايد براي زندگي خود برنامه داشته باشد و اين به هيچ وجه با توكّل منافات ندارد.
«در حديث امام صادق (ع) آمده بود: «شترت‏ را ببند و بر خدا توكّل كن»، اشاره به معناى درست «توكّل» است. چون جهان را خداوند بر جريان اسباب قرار داده است. و همان اسباب نيز به لطف او كارآيى دارد؛ پس هم بايد «شتررا بست» و هم «بر خدا توكّل كرد». اگر شتر را نبندى، به اسباب كار عالم توجّه نكرده‏اى، و اگر پس از بستن به خدا توكّل نكنى، اسباب را قادر بالذّات دانسته‏اى، و اين چنين نيست. قدرت و كارآيى اسباب نيز، از مسبّب الاسباب است- چنان كه در دعاى هفتم، از «صحيفه سجّاديّه» آمده است: و تَسَبَّبَت بِلُطفِكَ الأَسبَابِ. »8
البته اين پس انداز مالي با احتكار مايحتاج مردم متفاوت است؛ پس‌انداز يعني جمع كردن مال به مقداري كه در موقع لزوم،انسان، محتاج ديگران نشود؛ اما جمع كردن مايحتاج مردم از ترس نرسيدن روزي اين خلاف توكّل و جوانمرديست و در لسان اهل بيت(ع) از آن نهي شده است.
«معتب از امام صادق (ع) روايت ميكند: زماني در مدينه سختي فراگير شد امام(ع) مرا صدا زد و فرمود چه مقدار از طعام در منزل داريم؟ عرض كردم آن مقداري كه ماه هاي زيادي ما را كفايت كند، حضرت فرمودند آن‌ها را به بازار ببر و بفروش؛ عرض كردم در مدينه غذا گير نمي‌آيد حضرت فرمودند: بفروش! وقتي فروختم و بازگشتم، حضرت فرمودند هر روز به ميزان نيازمان تهيه كن و بعد فرمودند قوت خانه مرا نيمي جو و نيمي گندم قرار بده؛ در حالي كه خدا مي‌داند من مي‌توانم همه را گندم قرار بدهم؛ ولي دوست دارم خدا مرا در حالي ببيند كه به نيكويي تدبير منزل مي‌كنم. 9 »
همان‌گونه كه از روايت فوق مشخص شد، حضرت آينده نگري را از احتكار و زالو صفتي جدا كردند و هر كدام را در جايگاه خود معرفي نمودند.
امور معنوي
خانواده اسلامي بخشي از در آمد خود را صرف امور معنوي خود مي‌كند؛ به عنوان مثال، انفاق يكي از نكاتي‌است كه انسان مسلمان در هنگام برنامه ريزي اقتصادي براي خانواده خود بايد آن را لحاظ كند. در سبك زندگي اسلامي انسان نسبت به اطرافيان خود مسئول است و بايد به ترتيب قرابت و نزديكي، نسبت به وضعت اقتصادي آن‌ها توجه داشته باشد البته در اينجا هم تدبير نياز است و نبايد زياده روي كرد به گونه اي كه تكليف انسان در مورد خانواده خود مورد خلل قرار گيرد؛ به روايت تكان دهنده زير توجه كنيد:
«رسول خدا (ص) فرمود: پنج خرما، يا پنج گرده نان، يا چند دينار، يا درهم كه آدمى به‌دست مى‏آورد و مي‌خواهد آن‌ها را خرج كند، شايسته‏ترين افراد [به‌ترتيب‏] پدر و مادرند، و گروه دوم خود و عائله‏اش مى‏باشد، و سوم خويشان و برادران (هم‌كيشان) مؤمن او مى‏باشند، و چهارم بر همسايگان فقير، و پنجم در راه خدا (جهاد) خرج كند؛ كه اجرش از همه كمتر است. و پيامبر(ص) به آن مرد انصارى- كه هنگام مرگ تمام دارائى خود را كه پنج يا شش برده بوده آزاد نمود، در حالى كه فرزندانى كوچك داشت، فرمود: اگر پيش از دفن مرا از كارش باخبر ساخته بوديد، اجازه نمي‌دادم او را در قبرستان‏ مسلمانان‏ دفن كنيد! كودكانى خردسال را وانهاده تا از مردم گدائى كنند!10»
در روايت فوق هم اولويت‌ها بيان شده است و هم جلو گيري از اسراف در بخشش؛ پس در اين بخش نيز نبايد دقت در عمل را فراموش نمود.
از مجموع نكات گذشته اين‌گونه بر مي‌آيد، كه خانواده اي را مي‌توان در جرگه خانواده هاي اسلامي دانست كه مرد خانواده از حلال كسب مي‌كند و با در نظر گرفتن اولويت‌ها، بدون بخل و اسراف، براي خانواده خود خرج مي‌كند و با لحاظ آينده نگري بخشي را در امور معنوي همچون انفاق صرف مي نمايد.
____________________
1- اصول کافی ،ج1 ، ص32
2- وسائل‏الشيعة،ج17،ص66
3- من‏لايحضره‏الفقيه ،ج3، ص16
4- همان،ص192
5- نهج البلاغه ،خطبه193، ص287
6- ترجمه قصص الأنبياء جزائرى، ص716
7- مستدرك‏الوسائل، ج13، ص54
8- محمد رضا حکیمی و دیگران،الحياة،ترجمه احمد آرام،ج‏4،ص651
9- تهذيب‏الأحكام، ج7، ص161
10- تحف العقول، ص328