نقش مدیریت کارآمددر عبور از بحران‌های طبیعی- بخش پایانی
یاری حادثه‌دیدگان با راهکارهای مدیریت بحران
فریده شریفی
هنگامی که زمین به سخت‌ترین زلزله خود به لرزه درآید و زمین آنچه از مردگان و یا معادن که در درون خود دارد بیرون می‌افکند و انسان‌ها از سر تعجب و حیرت می‌گویند زمین را چه پیش آمده است. در آن روز زمین تمامی اخبار و اسرار خویش را روایت می‌کند و آگاه می‌سازد. در آن روز مردم به صورت پراکنده محشور می‌شوند تا اعمال هر طایفه‌ای را به آنان نشان دهد، پس هر کس به سنگینی یک ذره عمل خیری کرده باشد آن را خواهد دید و هر کس به سنگینی یک ذره عمل شری کرده باشد آن را خواهد دید.
«سوره الزلزال»
انسان روزانه شاهد وقوع اتفاقات و بلایایی است که زندگی او را تحت تاثیر قرار می‌دهند. این بلاها چه با منشأ انسانی و چه طبیعی خسارات مالی و جانی زیادی به همراه دارند، بلاهایی که منجر به کاهش موجودی سرمایه انسانی، اجتماعی و اقتصادی می‌شوند. امام علی(ع) درباره بلایای طبیعی می‌فرماید: «بلا برای ظالم ادب نمودن و تنبیه کردن است، برای مومن امتحان است، برای انبیاء درجه است و برای اولیاء کرامت».
(بحارالانوار، ج 64، ص 235)
بر اساس فرموده گهربار امام علی(ع) بلا و مصیبت برای مومنان امتحان و آزمایش است و درجه صبر، توکل و توسل آنان به ذات باریتعالی را صدچندان می‌سازد.
بلایای طبیعی از دیدگاه اسلام
حوادث غیرمترقبه و بلایای طبیعی همچون زلزله، طوفان، سیل و... مانند بقیه امور و حوادث تابع علل و اسباب خودش می‌باشد و همه و همه مخلوق و آفریده خداوند هستند و حکمت و تدبیر الهی بر همه امور و پدیده‌ها تسلط دارد، در آیات و روایات اسلامی از پدیده‌های طبیعی به عنوان آزمایش الهی نام برده می‌شود اما در میان برخی از افراد به عنوان بلا و عقوبت تعبیر می‌شود.
یک پژوهشگر قرآنی در این‌باره می‌گوید: «همان‌طور که پدیده‌های این عالم هستی ساخته و پرداخته خداوند متعال هستند و هیچ موجودی و هیچ فرآیندی بدون اراده باریتعالی موجودیت پیدا نمی‌کند، همان‌طور هم خداوند به انسان‌ها علم و دانش پی بردن به علل و عوامل امور را هم داده و آنها می‌توانند با اتکاء به این علم و آگاهی با حوادث و بلایای طبیعی مقابله کنند و یا حداقل خسارات ناشی از آن را کاهش دهند.»
وی اضافه می‌کند: «مسئله بلا و عقوبت بودن یا تنبیه انسان‌ها از طریق وقوع این حوادث طبیعی قطعا منفی است و نباید به اسلام این نسبت داده شود که مردمی که از خانه و زندگی خود آواره شده‌اند و همه چیز خود را از دست داده‌اند گناهکار بوده‌اند و خداوند آنها را عقوبت فرموده چرا که خداوند در قرآن می‌فرماید که برای کسانی که مصیبت دیده‌اند تقاضای صبر و تحمل و دعای خیر داشته باشید زیرا آنها افراد مومنی هستند که اکنون بر آنها مصیبتی وارد شده و خداوند دعای این افراد را اجابت می‌فرماید.»
«مجتبی حسینی» دانشجوی رشته معارف اسلامی نیز در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان درباره وقوع بلایای طبیعی و ارتباط آن با رفتار و کردار انسان‌ها می‌گوید: «طرح مباحث انحرافی درباره بلایای طبیعی به جای اینکه مرهمی بر دل داغدار و مصیبت‌زده حادثه‌دیدگان باشد باعث افزایش آلام و دردهای آنان می‌شود و رنج و اندوه آنان را افزایش می‌دهد.»
وی اضافه می‌کند: «خداوند ارحم‌الراحمین است و نسبت به بندگان خود نهایت لطف و مهربانی را دارد، وقوع بلایای طبیعی نیز مطابق با قاعده رحمانیت خداوند است و مومنان در قبال این حوادث مانند هر حادثه دیگری آزمایش می‌شوند و درجه حلم، صبر و بردباری آنان سنجیده می‌شود.»
این دانشجو تصریح می‌کند: «در هنگام وارد شدن مصیبت بر بندگان خدا، طرح مسائل انحرافی باعث دلسردی آنان و جلوگیری از سازندگی و پویایی آنان برای ادامه زندگی خواهد شد البته طرح این‌گونه مسائل ریشه در تفسیر نامناسب برخی از آیات و روایات دارد. یکی از مشکلاتی که متاسفانه در دین اسلام رعایت نمی‌شود
سوء تعبیر وتفسیر نامناسب از آیات و روایات است و افراد ناآگاه از برخی از آیات تفسیر مناسب به عمل نمی‌آورند و متاسفانه به خود زحمت نمی‌دهند که کتاب‌های گوناگون تفسیر را مطالعه کنند یا لااقل از مفسرین، علما، مراجع و افراد آگاه تفسیر درست آیات را جویا شوند. این تحلیل‌های نامناسب و برداشت‌های اشتباه درباه آیات قرآنی مردم حادثه‌دیده را با چالش‌های اعتقادی مواجه می‌کند.
خداوند در سوره بقره بلایای طبیعی را آزمونی برای صبر مومنین عنوان می‌کند و می‌فرماید: «شما را به چیزی از قبیل ترس و گرسنگی و کاهشی در اموال و جان‌ها و محصولات مبتلا می‌کنیم و به صبرکنندگان بشارت بده.» در آیات مختلف هم تاکید شده که خداوند با صابرین و تقوی‌پیشگان است. در آموزه‌های شیعی، نه تنها انسان به دست روی دست گذاشتن در برابر بلایای طبیعی توصیه نشده بلکه او را به مواجهه مناسب با آنها فراخوانده است.
این دانشجو درباره سوره‌های موسوم به چهارقل نیز می‌گوید: «علت تاکید قرآن بر این چهار سوره و اینکه هرکدام به نوعی برای حفاظت انسان‌ها از شر جن و انس و حوادث و اتفاقات بیان شده این است که انسان‌ها با تکیه بر قرآن، اعتقاد به خداوند و ایمان به آفریدگار هستی خودرا از هرگونه شر و بلا محفوظ نگه دارند.»
وی همچنین با ابراز تأسف از حوادث مربوط به وقوع سیل در کشور اضافه می‌کند: «وقوع این حادثه غیرمترقبه باعث شده که مردم کشورمان با همراهی، اتحاد، هماهنگی و انسجام به یاری یکدیگر بشتابند و انس و الفت، صمیمیت، دوستی و برادری بین مردم بیشتر شود.
پرداخت خسارت به حادثه‌دیدگان
قربانیان حوادث طبیعی مانند سیل، زلزله، طوفان، خشکسالی و... به غیر از تحمل خسارت‌های مادی، متحمل خسارت‌های روحی و روانی هم می‌شوند، حتی تصور این مسئله هم بسیار مشکل است که تمام زندگی و سرمایه افراد به یک چشم به هم زدن از میان برود و فرصتی برای برداشتن حتی یک یادگاری با ارزش فراهم نشود.
یک شهروند حادثه دیده خوزستانی در این باره می‌گوید: «من و خانواده‌ام به هنگام جنگ تحمیلی عراق علیه ایران مجبور به ترک خانه و دیار خود شدیم و در اولین روزهای جنگ آنچنان غافلگیر شدیم و با بارش ناگهانی و همه جانبه گلوله‌های توپ و خمپاره عراقی‌ها مواجه شدیم که سراسیمه از شهر خود فرار کردیم تا جان خود را نجات دهیم و فرصت نکردیم حتی برای خود لباسی برداریم یا کوچکترین وسیله‌ای با خود حمل نماییم. در جریان سیل اخیر نیز به طور ناگهانی با آ‌بگرفتگی و هجوم جریان‌های سیلاب مواجه شدیم و باز هم مجبور شدیم که دست خالی و با کمترین امکانات به سوی مناطق امن برویم و در برخی از مناطق که برای اسکان سیل‌زدگان در نظر گرفته شده اسکان پیدا کنیم.»
«سیما ملتجی» کارشناس مسائل اجتماعی در این باره می‌گوید: «هم‌وطنان مصیبت دیده در هر جای ایران که باشند باید مورد حمایت و دلگرمی قرار گیرند و با آنان در نهایت صمیمیت و مهربانی برخورد شود چرا که ممکن است این حادثه زمانی برای خود ما هم اتفاق بیفتد و گرفتار حوادثی مانند زلزله، سیل و... شویم.»
وی اضافه می‌کند: «آنچه که حادثه‌دیدگان را دلگرم می‌کند و غم از دست رفتن خانه، زندگی و عزیزان را برای آنان کاهش می‌دهد، همراهی، همدلی و همدردی مردم عزیز ایران است و شایسته است با آنان به گونه‌ای رفتار شود که احساس کنند اگر چیزی را از دست داده‌اند صدها دوست، حامی، پشتیبان و افراد خانواده پیدا کرده‌اند که آنان را در هنگام غم و مصیبت تنها نمی‌گذارند.»
«علی لاریجانی» رئیس مجلس شورای اسلامی نیز به مردم حادثه‌دیده اطمینان خاطر داده است که نگران خسارت‌های ناشی از سیل نباشند و در روبهرو شدن با خطر سیل جان خود را در اولویت قرار دهند.
وی خاطرنشان کرده است که برخلاف دفعات قبل که برخی از مسئولین خلف وعده کرده‌اند، به سبب دستور رهبر معظم انقلاب نسبت به پرداخت به موقع خسارت به حادثه‌دیدگان اقدام خواهد شد.
به گفته رئیس مجلس شورای اسلامی، متاسفانه برخی از مردم بابت خانه، مزرعه و دام‌های خود نگرانند و به وعده‌ها اطمینان نمی‌کنند اما مطمئن باشند که در پرداخت خسارت سیل تردید نکرده و به موقع این خسارت‌ها پرداخت خواهد شد.
آسیب‌شناسی دقیق
وقوع حوادث غیرمترقبه و بلایای طبیعی امری اجتناب‌ناپذر است و کسی نمی‌تواند ادعا کند که می‌تواند جلوی فوران آتشفشان، وقوع زلزله، جاری شدن سیل و ریزش بهمن و... را بگیرد اما با آسیب‌شناسی دقیق، برنامه‌ریزی صحیح، انجام اقدامات و راهکارهای مناسب، تمرکز بر مدیریت بحران، یکپارچه‌سازی نهادها و ایجاد وحدت رویه می‌توان آسیب‌ها و خسارات ناشی از این بلایا را به حداقل رساند. به طور مثال یکی از دلایلی که باعث شده وقوع زلزله در کشوری مثل ژاپن با حداقل خسارت مالی و جانی روبهرو شود، مقاوم بودن ساختمان‌ها و ایجاد شرایط مناسب در این زمینه است. پیچیدگی زندگی در جوامع امروزی باعث شده تا علی‌رغم تلاش‌های به عمل آمده گاهی در فرآیند چرخه مدیریت حوادث غیرمترقبه به ویژه هنگام عملیات امدادی کوتاهی‌هایی صورت گیرد. با توجه به اینکه تقریبا 70 درصد خاک ایران درمناطق زلزله‌خیز قرار دارد و در سایر مناطق نیز وقوع حوادث طبیعی اجتناب‌ناپذیر است ضرورت دارد که مسئولین به مدیریت بحران به عنوان یک سیاست راهبردی و ضروری برای کنترل بحران و کمک به مردم آسیب‌دیده توجه نمایند و با اتخاذ خط‌مشی‌های علمی در رابطه با پیشگیری کاهش، آمادگی، واکنش اضطراری و جبران حوادث نقش اساسی خود را ایفا نمایند.