پرسش:
تردید، دودلی و تزلزل چیست و چه آثاری در زندگی فردی و اجتماعی انسان دارد و راهکارهای از بین بردن این رذیلت کدام است؟
پاسخ:
در دو بخش قبلی به مفهوم شک و انواع شک شامل شک سازنده و مخرب و مراتب شک و عوامل و اسباب ایجاد شک شامل: رذایل اخلاقی خصوصا عمل نکردن به داشته‌های یقینی پرداختیم. اینک در ادامه دنباله مطلب را پی می‌گیریم.
2- تکبر درمقابل حق و تکذیب آیات الهی
 قرآن کریم می‌فرماید: آن کسانی را که در زمین به ناحق سرکشی و تکبر می‌کنند را به زودی از آیات خویش رویگردان سازم، چنان‌که هر آیتی را که ببینند ایمان نیاورند و اگر طریق هدایت ببینند از آن نروند و اگر طریق گمراهی ببینند از آن بروند. زیرا اینان آیات را دروغ انگاشتند و از آن غفلت ورزیدند. (اعراف - 146) با این که حقانیت آن آیات را فهمیده بودند.
3- پرورانیدن شک اولیه
امام علی(ع) تردد را از اسباب شک می‌داند. (کافی، ج 2، ص 392) که مقصود از تردد، همان شک ابتدایی است. درصورتی‌که ماندگار شود، همانطور‌که در حدیث دیگر از این شک ابتدایی که معمولا خفیف است به ریب تعبیر کرده و فرمودند: ریب نکنید تا در شک نیفتید. (امالی شیخ مفید، ص 206)
4- جهل
امام علی(ع) می‌فرماید: شک ثمره جهل است. (غررالحکم و دررالکلم آمدی، ص 71) آن بزرگوار در جای دیگر تسلیم دربرابر جهل را از اسباب شک می‌دانند. (کافی، ج 2، ص 392)
5- مجادله‌های دینی بیهوده و سنگین
امام باقر(ع) به زیاد فرمود: ای زیاد! از مجادله‌های کلامی (در امور سنگین دینی) بپرهیز که موجب شک شود و عمل را تباه کند و صاحبش را هلاک نماید؛ همانطورکه گذشتگان به جای عمل به وظایف به دنبال این امور رفته و  در خدا سرگردان شدند و کارشان (در حیرت و دهشت) به جایی رسید که مردی را از پیش او صدا می‌زدند و او به پشت سرش جواب می‌داد و از پشت سرش صدا می‌کردند و او از پیش رو پاسخ می‌گفت. (دیوانه شده بود!!) (امالی صدوق، ص 417)
البته کسی که خداوند او را به نیروی قدسی و قریحه مستقیم تایید فرموده و نور حکمت را در دلش تابانده و مشمول الطاف خفیه ساخته است چنین کسی می‌تواند در دریای علوم غوطه‌ور شود و دیگران سزاوار است که اصول عقاید خود را که از شرع رسیده، از او بگیرند و به خدمت او مشغول باشند تا برکات انفاس وی شامل حالشان شود. 37
6- ترس از پیروی حق
به این معنی که می‌ترسند منافعی را در پیروی از حق از دست دهند یا زیانی متوجه آنان شود درنتیجه از آن تبعیت نمی‌کنند و سپس به حکم قانون شک‌آفرینی تخلف از دانسته‌های یقینی که فرآیند آن ذکر شد، شک بر دلشان سایه می‌افکند.
اقسام تذبذب و ثبات
این تقسیم‌بندی با توجه به تعلق تذبذب است وگرنه خود این رذیلت همانند ضدش، از مقوله باب تشکیک است و دارای مراتب شدت و ضعف می‌باشد، بی‌آنکه اقسام مختلفی داشته باشد.
الف - تذبذب در دین
آشکار است که این تذبذب از پست‌ترین، زیان‌بارترین و زشت‌ترین اقسام آن است و فرد را تا سرحد کفر و محروم شدن از توبه به سقوط می‌کشاند. خدای متعال می‌فرماید:
همانا کسانی که ایمان آوردند، سپس کفر ورزیدند، سپس ایمان آوردند، سپس کفر ورزیدند، آنگاه بر کفر افزودند، خداوند آنان را نمی‌آمرزد و به راه راست هدایتشان نمی‌کند.
این تذبذب باعث می‌شود که فرد، دین را به بازی بگیرد، آنچه را به سود خود می‌داند انجام دهد و آنچه را که با منافع دنیویش سازگاری ندارد، ترک کند.
خدای متعال درباره اینان می‌فرماید:
کسانی که به دیدار ما امیدوار نیستند، می‌گویند قرآن جز این بیاور و یا آن را تغییر بده ...(یونس - 15)
... و می‌گویند به بعضی ایمان می‌آوریم و به بعضی کافر می‌شویم و می‌خواهند میان کفر و ایمان راهی اختیار کنند.
ادامه دارد