راههای جلوگیری از نفوذ شیطان در اعمال انسان
علی انجم شعاع
در آموزههای اسلامی، شیطان بهعنوان دشمنی واقعی معرفی شده که میکوشد در تمام شئون زندگی انسان از فکر و نیت تا مال و خانواده و حتی لقمه و رفتار روزمره نفوذ کند و در اعمال او شریک شود و طبیعتا این امر آسیبهایی برای انسان به همراه دارد؛ اما ائمه معصومین(ع) در روایات متعددی، مصادیق و راههای جلوگیری از این مشارکت را تبیین کردهاند. در ادامه با بیان برخی از روایات اهلبیت، به معرفی و توضیح این راهکارها میپردازیم تا روشن شود که چگونه میتوان انسان را از مشارکت شیطان مصون داشت.
راهکارهای جلوگیری از مشارکت شیطان در اعمال انسان
1. ذکر خدا
از مهمترین راههای جلوگیری از نفوذ و مشارکت شیطان در اعمال انسان، یاد و نام خدا در آغاز کارهاست. روایات متعددی توضیح دادهاند که هرگاه انسان بدون ذکر خدا به کاری بپردازد، شیطان در آن عمل سهم پیدا میکند؛ ولی اگر نام خدا را بر زبان آورد، از دخالت شیطان در امان میماند. در حدیثی امام صادق(ع) میفرمایند: «إِذَا تَوَضَأَ أَحَدُکُمْ وَ لَمْ یُسَمِ کَانَ لِلشَیْطَانِ فِی وُضُوئِهِ شِرْکٌ وَ إِنْ أَکَلَ أَوْ شَرِبَ أَوْ لَبِسَ وَ کُلُ شَیْءٍ صَنَعَهُ یَنْبَغِی لَهُ أَنْ یُسَمِیَ عَلَیْهِ فَإِنْ لَمْ یَفْعَلْ کَانَ لِلشَیْطَانِ فِیهِ شِرْکٌ؛(1) چون یکى از شما بیبسماللَه وضو سازد شیطان شریک وضویش شود و اگر بخورد یا بنوشد یا بپوشد سزاست که نام خدا بر آن برد و اگر- این کار را- نکند شیطان شریکش شود.» براساس این حدیث، هرگاه انسان در آغاز هر کار- چه وضو و نماز، چه خوردن و پوشیدن و دیگر امور روزمره- نام خدا را بر زبان نیاورد، در حقیقت زمینه حضور و مشارکت شیطان را فراهم کرده است. درنتیجه، میتوان گفت ذکر خدا سپر انسان در برابر مشارکت شیطان است.
2. پناه بردن به خداوند
علاوهبر نام خدا، پناه بردن به خدا از شر شیطان از دیگر راهها برای جلوگیری از دخالت او در زندگی انسان است. قرآنکریم در موارد متعددی دستور داده است که مؤمنان هنگام وسوسه شیطان، به خداوند متعال پناه برند: «و هرگاه وسوسهای از شیطان به تو رسد، به خدا پناه بر؛ که او شنونده و داناست!»(2)
ائمه(ع) نیز این دستور قرآنی را توصیه کردهاند. امام صادق(ع) در تفسیر آیه 64 سوره اسراء (وَ شارِکْهُمْ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلاد) فرمودند: «قُلْ فِی ذَلِکَ: أَعُوذُ بِاللَهِ السَمِیعِ العَلِیمِ مِنَ الشَیْطَانِ الرَجِیمِ.»(3) یعنی هنگام انجام کارهایی مانند کسب مال یا فرزندآوری که احتمال نفوذ شیطان در آنها وجود دارد، انسان باید با گفتن این ذکر، از خداوند پناه بخواهد تا شیطان در مال و فرزند او مشارکت نکند. همچنین در روایتی دیگر، امام صادق(ع) درباره رابطه زناشویی فرمودند: «فِی الرَجُلِ إِذَا أَتَى أَهْلَهُ فَخَشِیَ أَنْ یُشَارِکَهُ الشَیْطَانُ قَالَ: یَقُولُ بِسْمِ اللَهِ وَ یَتَعَوَذُ بِاللَهِ مِنَ الشَیْطَانِ؛(4) درباره کسى که با همسرش نزدیکى مىکند و از مشارکت شیطان بیم دارد، مىگوید: «بسمالله» و از شیطان به خداوند پناه مىبرد.»
همانطور که یاد خدا حضور شیطان را میشکند، پناه بردن به خدا نیز سپری است که او را از ورود بازمیدارد.
3. دعا
از دیگر راههای رهایی از مشارکت و نفوذ شیطان، دعا و درخواست مستقیم از خداوند برای حفظ از شر او است. در روایات آمده است که شیطان میکوشد حتی در لحظه شکلگیری نطفه انسان نیز نقش داشته باشد، اما دعا در آن لحظه، این دخالت را دفع میکند. از امام باقر(ع) در اعمال شب حجله، دعایی نقل شده است که در آن درخواست شده تا شیطان شریک در عمل زناشویی او و فرزندش نشود: «اللَهُمَ عَلَى کِتَابِکَ تَزَوَجْتُهَا وَ فِی أَمَانَتِکَ أَخَذْتُهَا وَ بِکَلِمَاتِکَ اسْتَحْلَلْتُ فَرْجَهَا فَإِنْ قَضَیْتَ لِی فِی رَحِمِهَا شَیْئاً فَاجْعَلْهُ مُسْلِماً سَوِیاً وَ لَا تَجْعَلْهُ شِرْکَ شَیْطَان؛(5) خدایا! براساس کتاب تو با او ازدواج کردم و در امانت تو او را گرفتم و با کلمات تو بهرهگیری از او را حلال دانستم؛ پس اگر در رحم او چیزی برای من مقدر کردی، آن را نیکوکار، پرهیزکار، مسلمان و سالم قرار ده و در آن برای شیطان بهره و مشارکتی قرار مده.»
در روایت دیگری از امیرالمؤمنین(ع) آمده است: «إِذَا جَامَعَ أَحَدُکُمْ فَلْیَقُلْ بِسْمِ اللَهِ وَ بِاللَهِ اللَهُمَ جَنِبْنِی الشَیْطَانَ وَ جَنِبِ الشَیْطَانَ مَا رَزَقْتَنِی. فَإِنْ قَضَى اللَهُ بَیْنَهُمَا وَلَداً لَا یَضُرُهُ الشَیْطَانُ بِشَیْءٍ أَبَداً؛(6) هرگاه یکى از شما آمیزش مىکند بگوید: به نام خدا و به یاری خدا؛ خدایا، مرا از شیطان دور بدار و شیطان را از آنچه روزیام کردهای (فرزند یا نتیجه این کار) دور ساز. سپس فرمودند: پس اگر خداوند بین آن دو، فرزندى مقرر کند، هرگز شیطان نمىتواند هیچگونه ضررى به او وارد کند.»
در این روایت، امیرالمؤمنین(ع) افزون بر سفارش به گفتن نام خدا، دعا برای دوری شیطان از خود و از فرزندی که به اراده خداوند پدید میآید را نیز بیان میفرماید.
4. دوری از گناه
یکی از راههای دیگر جلوگیری از مشارکت شیطان در اعمال انسان، پرهیز از گناه و آلودگیهای اخلاقی است. درواقع هر گناه، راهی برای ورود شیطان و نشانهای از نفوذ او در انسان است، پس افراد باید سعی کنند تا با دوری از گناه، راه ورود شیطان را ببندند. امیرالمؤمنین(ع) در خطبهای از نهجالبلاغه، وضعیت کسانی را که تسلیم گناه و هواهای نفسانی شدهاند چنین توصیف میکنند: «اتَخَذُوا الشَیْطَانَ لِأَمْرِهِمْ مِلَاکاً وَ اتَخَذَهُمْ لَهُ أَشْرَاکاً فَبَاضَ وَ فَرَخَ فِی صُدُورِهِمْ وَ دَبَ وَ دَرَجَ فِی حُجُورِهِمْ فَنَظَرَ بِأَعْیُنِهِمْ وَ نَطَقَ بِأَلْسِنَتِهِمْ فَرَکِبَ بِهِمُ الزَلَلَ وَ زَیَنَ لَهُمُ الْخَطَلَ فِعْلَ مَنْ قَدْ شَرِکَهُ الشَیْطَانُ فِی سُلْطَانِهِ وَ نَطَقَ بِالْبَاطِلِ عَلَى لِسَانِه؛(7) شیطان را ملاک و پشتوانه زندگى خود گرفتند، او هم از آنان بهعنوان دام استفاده کرد. در درونشان لانه کرد و در دامنشان پرورش یافت، چشمشان در دیدن، چشم شیطان و زبانشان در گفتن، زبان شیطان شد. بر مرکب لغزشها سوارشان کرد و امور فاسد را در دیدگانشان جلوه داد، کارشان کار کسى است که شیطان او را شریک سلطنت خود قرار داده و با زبان او به یاوهسرایی برخاسته است.»
مطابق این حدیث، افراد بهواسطه تبعیت از شیطان و ارتکاب گناه، شیطان در وجود آنان رسوخ کرده و شریک او شده و با چشم او میبینند و با زبان او سخن میگویند.
همچنین در حدیثی امام باقر(ع) میفرمایند: «إِذَا زَنَى الرَجُلُ أَدْخَلَ الشَیْطَانُ ذَکَرَهُ فَعَمِلَا جَمِیعاً وَ کَانَتِ النُطْفَهُ مِنْهُمَا وَ خُلِقَ مِنْهُمَا وَ خُلِقَ مِنْهَا الْوَلَدُ وَ یَکُونُ شِرْکَ الشَیْطَانِ؛(8) هنگامیکه شخص مشغول زناست، شیطان نیز با او شرکت مىکند و هر دو با هم آن را انجام مىدهند و یک نطفه بیش نیست و فرزند از هر دو پیدا مىشود و دام شیطان همین است.»
این حدیث نشان میدهد که گناه زنا زمینهای برای مشارکت شیطان در عمل انسان و حتی در نطفه او فراهم میکند. در چنین حالتی، فرزندی که از این نطفه پدید آید، آمیخته به اثر شیطان است؛ چراکه سرچشمه او از مسیر نافرمانی و بیتقوایی شکل گرفته است. در روایت دیگری، امام صادق(ع) چند نمونه از رفتارهایی را که مصداق دام شیطان است برشمرده و فرمودهاند: «مَنْ لَمْ یُبَالِ مَا قَالَ وَ مَا قِیلَ فِیهِ فَهُوَ شِرْکُ شَیْطَانٍ وَ مَنْ لَمْ یُبَالِ أَنْ یَرَاهُ النَاسُ مُسِیئاً فَهُوَ شِرْکُ شَیْطَانٍ وَ مَنِ اغْتَابَ أَخَاهُ الْمُؤْمِنَ مِنْ غَیْرِ تِرَهٍ بَیْنَهُمَا فَهُوَ شِرْکُ شَیْطَانٍ وَ مَنْ شُغِفَ بِمَحَبَهِ الْحَرَامِ وَ شَهْوَهِ الزِنَا فَهُوَ شِرْکُ شَیْطَان؛(9) هرکسی باک نداشته باشد چه میگوید و یا مردم درباره او چه میگویند و کسى که باکی ندارد مردم او را هنگام کار بد مشاهده کنند و کسى که با محبت حرام دلش خوشحال شده و به شهوت زنا خو گرفته، همه این افراد در دام شیطان قرار گرفتهاند و از او پیروى میکنند.» از این احادیث میتوان نتیجه گرفت که گناه، دروازه حضور شیطان و سبب درونی شدن او در نفس انسان است. هرچه انسان از مرز گناه دورتر بماند، حریم وجودیاش پاکتر و دست شیطان از او کوتاهتر خواهد بود.
5. کسب مال حلال
یکی از عرصههای مهم مشارکت شیطان، حوزه مال و معیشت انسان است. در حدیثی محمد بنمسلم میگوید از امام باقر(ع) در مورد سخن خداوند در قرآن پرسیدم که میفرماید: «در اموال و فرزندانشان با آنان شریک شو»؛ حضرت فرمودند: هر مالی که از راه حرام به دست آید، شیطان در آن شریک است.»(10) طبق بیان امام، هر مالی که از راه نامشروع به دست آید (مثلاً غصب، ربا، رشوه، کمفروشی، یا هر نوع حرام اقتصادی دیگر) شیطان در آن شریک است؛ یعنی هم صاحب آن مال را از برکت الهی محروم میسازد و هم اثرات منفیاش در نسل و زندگی او آشکار میشود. بنابراین؛ کسی که در طلب روزی حلال میکوشد، در حقیقت در مسیر بندگی خدا گام برمیدارد و خانه خود را از شراکت شیطان پاک میسازد.
6. رعایت نکات بهداشتی
در نگاه روایات، رعایت نظافت و بهداشت ارتباط مستقیمی با دوری از شیطان دارد. انسان غافل از پاکیزگی، بهگونهای ناآگاهانه به شیطان میدان حضور میدهد، زیرا محیط آلوده و بینظم، جایگاه مناسب برای نفوذ و تأثیر اوست. در روایتی از پیامبر اکرم(صلیاللهعلیهوآله) آمده است که: «چرک زیر ناخنها سبب نزدیک شدن شیطان میشود.»(11) همچنین پیامبر خدا در حدیثی دیگر ماندن زباله در خانه را موجب لانهگزینی شیطان دانستهاند.(12) در برخی روایات نیز به مصادیق خاصتری اشاره شده است. برای نمونه، درباره غذاهای داغ آمده است که شیطان در آن شریک میشود. امام صادق(ع) از پیامبر نقل کردهاند:«إِنَ النَبِیَ أُتِیَ بِطَعَامٍ حَارٍ جِداً فَقَالَ مَا کَانَ اللَهُ عَزَ وَ جَلَ لِیُطْعِمَنَا النَارَ أَقِرُوهُ حَتَى یَبْرُدَ وَ یُمْکِنَ فَإِنَهُ طَعَامٌ مَمْحُوقُ الْبَرَکَهِ وَ لِلشَیْطَانِ فِیهِ نَصِیبٌ؛(13) برای پیامبر اکرم غذایی بسیار داغ آوردند؛ فرمود: خداوند عزوجل برای ما آتش نمیآورد تا بخوریم! بگذارید تا خنک شود و بتوان آن را خورد، زیرا غذایی که داغ خورده شود، برکتش از میان میرود و شیطان در آن بهره دارد.»
بنابراین، رعایت نظافت و بهداشت در روایات اسلامی، نهتنها وظیفهای جسمانی بلکه سدی در برابر نفوذهای پنهان شیطانی دانسته شده است.
نتیجه
از نکات بیان شده میتوان نتیجه گرفت که آسیبهایی که شیطان بر زندگی افراد میگذارد منحصر به وسوسه نیست و با مشارکت او در اعمال و رفتار انسان، میتواند آثار عینی در زندگی بشر بر جای بگذارد؛ اما اهلبیت(ع) در سخنان خود راهکارهایی برای رهایی از این نفوذ شیطانی ارائه کردهاند؛ دستورالعملهایی که اگر بهکار گرفته شوند، میتوانند انسان را از مشارکت و حضور شیطان مصون سازند. ازجمله این راهکارها که در روایات به آنها تصریح شده، یاد خدا، پناه بردن به او، دعا و توسل، پرهیز از گناه، طلب روزی حلال و رعایت پاکیزگی است. این رفتارها در حقیقت، سپری در برابر نفوذ شیطانند و با عمل به آنها، انسان در حصن و حفظ الهی قرار میگیرد.
پینوشتها:
1- برقى، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، محقق/ مصحح: محدث، جلالالدین، قم: دارالکتب الإسلامیه، 1371 ق، ج1، ج2، ص 430، ح 252. 2- اعراف، آیه 200. 3- عیاشى، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، محقق/ مصحح: رسولى محلاتى، سیدهاشم، تهران: المطبعه العلمیه، 1380 ق، ج2، ص 300، ح 107. 4- کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق/ مصحح: غفارى علیاکبر و آخوندى، محمد، تهران: دارالکتب الإسلامیه، 1407 ق، ج5، ص 502، ح 1. 5- همان، ج5، ص 501، ح 3. 6- همان، ج5، ص 503، ح 3. 7- شریف الرضی، محمد بن حسین، نهجالبلاغه، محقق/ مصحح: صالح، صبحی، قم: هجرت، 1414 ق، ص 53. 8- ابنبابویه، محمد بن على، ثواب الأعمال، محقق/ مصحح: ندارد، قم: دارالشریف الرضی للنشر، 1406 ق، ص 263. 9- ابنبابویه، محمد بن على، من لایحضره الفقیه، محقق/ مصحح: غفارى، علیاکبر، قم: دفتر انتشارات اسلامى ، 1413 ق، ج4، ص 417، ح 5909. 10- عیاشى، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، محقق/ مصحح: رسولى محلاتى، سیدهاشم، تهران: المطبعه العلمیه، 1380ق، ج2، ص 299، ح 102. 11- پاینده، ابوالقاسم، نهجالفصاحه، محقق/ مصحح: ندارد، تهران: دنیاى دانش، 1382 ش، ص 460، ح 1456. 12- ابنبابویه، محمد بن على، من لایحضره الفقیه، محقق/ مصحح: غفارى، علیاکبر، قم: دفتر انتشارات اسلامى ، 1413 ق، ج4، ص 5، ح 4968. 13- کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق/ مصحح: غفارى علیاکبر و آخوندى، محمد، تهران: دارالکتب الإسلامیه، 1407 ق، ج6، ص 322، ح 2.