تاریخچه شهید و شهادت در فرهنگ اسلام
واژه شهید در لغت به معنای گواه و شاهد است و پیش از اسلام نیز در این معنا به کار می‌رفت. اما مفهوم شهادت به عنوان کشته شدن در راه خدا و برخورداری از حیات برتر، در تعالیم اسلامی برجسته شد.
در قرآن کریم، آیات متعددی به جایگاه شهیدان اشاره دارند. از جمله در سوره آل‌عمران آمده است: «هرگز کسانی را که در راه خدا کشته شده‌اند، مرده نپندار، بلکه زنده‌اند و نزد پروردگارشان روزی داده می‌شوند.»(1)
با این حال در قرآن کریم، از واژه «شهید» به معنای مصطلح آن استفاده نشده است؛ لذا لازم است بررسی شود که از چه زمان به کشته‌شدگان در راه خدا شهید گفته شد.
تعبیر «شهید» به معنای اخص کلمه (یعنی کشته شدن در راه خدا و دین) قبل از اسلام کاربرد نداشته است. این مفهوم و اصطلاح، پس از ظهور اسلام شکل گرفت و گسترش یافت. قبل از اسلام، در فرهنگ عرب جاهلی، مفاهیمی مانند «مقتول» یا «قتیل» برای کسی که کشته شده بود به‌کار می‌رفت، اما این مفاهیم بار معنایی و قداستی که در مفهوم «شهید» وجود دارد را نداشتند. در واقع، شهادت یک مفهوم دینی و تکامل یافته است که با باور به حیات پس از مرگ، پاداش اخروی و جایگاه ویژه در نزد خداوند مرتبط است که این باورها به تدریج نزد مسلمانان دارای ارزش گردید. لازم به ذکر است که در ادیان دیگر نیز واژه‌های معادل این معنا وجود داشت.(2)
در منابع تاریخی و حدیثی به طور مشخص اشاره‌ای به این موضوع نشده که به طور مشخص چه کسی واضع لفظ شهید در معنای کشته در راه خدا بوده است؛ از این رو دو احتمال مطرح می‌شود:
نخست اینکه گفته شود، اصطلاح شهید به تدریج در سخنان و فرهنگ مسلمانان شکل گرفته و توسعه یافته است؛ چرا که میان تعریف اصطلاحی شهید (کشته در راه خدا) با تعریف لغوی شهید (گواه و شاهد) شباهت‌هایی وجود دارد. در مورد وجه تسمیه چنین قتلى (کشته شدن در راه خدا) به شهادت، گفته شده که چون ملائکه رحمت بدین صحنه حضور یابند، یا بدین سبب که خدا و فرشتگانش به دخول شهید به بهشت گواهى دهند و یا بدین لحاظ که شهید به همراه انبیاء(ع) در قیامت بر دیگر امم گواهى می‌دهند و یا چون شهید، زنده و حاضر است، به موجب آیه «بل احیاء عند ربهم یرزَقون» و یا به این جهت که وى به شهادت حق قیام نموده تا اینکه کشته شد.(3)
از این رو ممکن است به مرور زمان این لفظ در معنای مصطلح به کار رفته باشد، آن هم نه به این صورت که واضع مشخصی داشته باشد. احتمال دیگری که در این باره مطرح می‌شود؛ عبارت است از اینکه بگوییم، رسول خدا(صلی‌الله علیه و آله) لفظ شهید را در معنای اصطلاحی به‌کار بردند و چنین استعمالی از ابداعات شخص رسول خدا بوده است.
شایان ذکر است که با جست‌وجو در منابع تاریخی و حدیثی موردی یافت نشد که این تعبیر در دوران زندگانی رسول خدا در شهر مکه به کار رفته باشد و ظاهرا اصطلاح شهادت بعد از هجرت به معنای شایع آن مصطلح شد.
از جمله مواردی که رسول خدا لفظ شهادت به معنای رایج امروزی به‌کار بردند؛ عبارت است از:
1. در گزارشی آمده هنگامی که عبیده بن حارث در جنگ بدر مجروح شده بود و در حال جان دادن بود به پیامبر می‌گوید: «أَلَسْتُ شَهِیداً یا رسول‌الله قَالَ: بَلَى أَنْتَ أَوَّلُ شَهِیدٍ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی؛ آیا من شهید هستم؟ حضرت پاسخ می‌دهند: بله تو اولین شهید از خاندان من هستی.»(4)
2. طبق بسیاری از اخبار وقتی جناب حمزه در جنگ احد به شهادت رسید، رسول خدا ایشان را سیدالشهداء معرفی کردند.(5) همچنین در روایتی پیامبر خدا(ص) خطاب به فاطمه(س) فرمودند: «و شهیدنا أفضل الشهداء و هو عمّ أبیک حمزه؛ حمزه، عموی پدرت، افضل شهیدان است.»(6)
3. در یکی از جنگ‌های صدر اسلام، رسول خدا خطاب به مجروحان فرمودند: «جراحکم فى سبیل الله، و من قتل منکم فإنه شهید؛ این جراحت‌های شما در راه خدا بوده و هر کس کشته شود، شهید است.»(7)
4. در روایتی مردی از رسول خدا سؤال می‌کند که کدام شهدا فضیلت بیشتری دارند؟ حضرت پاسخ می‌دهند: الذین إن یلقوا فی الصّف یلفتوا وجوههم، حتّى یقتلوا...؛ آنان که در صف جنگ قرار می‌گیرند، روی بر می‌گردانند تا کشته شوند.»(8)
بنابراین کثرت استعمال این تعبیر در کلام پیامبر اکرم این احتمال را مطرح می‌کند که خود نقش اصلی را در شکل‌گیری و ترویج این مفهوم داشته‌اند. خصوصا که کلمه شهادت دارای اسراری والا است و بعید است کسی جز رسول خدا بر معانی آن اشراف داشته باشد، تا بتواند دست به چنین ابداعی بزند.
نتیجه‌گیری:
واژه «شهید» پیش از اسلام وجود داشت، اما نه با معنای کشته شدن در راه خدا، بلکه به معنای گواه و شاهد بوده است. در مورد کاربرد شهید در معنای امروزی، دو احتمال مطرح است، یکی اینکه تبدیل معنای لغوی شهید به معنی اصطلاحی به تدریج در سخنان و فرهنگ مسلمانان شکل گرفت و واضع مشخصی نداشت. دیگر اینکه گفته شود، شخص رسول خدا نقش اصلی را در شکل‌گیری و ترویج این مفهوم داشتند و خود ایشان بارها از این عبارت استفاده کردند؛ چنان‌که در احادیثی خود حضرت درباره شهدای بدر یا احد یا... این واژه را به کار بردند و این نشان‌دهنده تثبیت این اصطلاح در صدر اسلام است.
پانوشت‌ها:
1. آل‌عمران، آیه 169.
2. ر ک: مریجی، عبدالله، شهادت در اسلام و مسیحیت و نقش آن در ایجاد همبستگی اجتماعی، نشریه مطالعات فرهنگی اجتماعی حوزه، دوره 5، شماره 9، شهریور 1400، صص 5-22.
3. طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع‌البحرین، چاپ سوم، انتشارات مرتضوى، تهران، 1375ش، ج3، ص81.
4. طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، بیروت، انتشارات دارالتراث، چاپ دوم، 1387ق ج2، ص445.
5. طبری، محب الدین، ذخائر العقبى فی مناقب ذوی القربى، قاهره، مکتبه القدسى، 1356ه، ص176.
6. قاضی نعمان مغربی، ابوحنیفه نعمان بن محمد، شرح الأخبار فی فضائل الأئمه الأطهار، قم، انتشارات جامعه مدرسین، چاپ اول، 1409ق، ج1، ص118.
7. واقدی، محمد بن عمر، المغازی، بیروت، انتشارات اعلمى، چاپ سوم، 1409 ق، ج1، ص69.
8. صالحى دمشقى، محمد بن یوسف، سبل الهدى و الرشاد فی سیره خیر العباد، انتشارات دارالکتب العلمیه، بیروت، 1414ق، ج9، ص313.
سیدکاظم فلاح‌زاده