صـدقه و انفاق راهی برای نجات فرد و جامعه

سیدمهدی حسینی‌تبار

 انسان در جست‌وجوی حقیقت و کمال همواره به دنبال راه‌هایی بوده است که او را به مبدأ هستی و سرچشمه خیر و نیکی نزدیک‌تر کند. در سنت اسلامی، تقرب به خداوند به‌عنوان غایت نهائی حیات انسانی مطرح است و راه‌های متعددی برای نیل به آن در منابع دینی معرفی شده است. در میان این راه‌ها، صدقه و انفاق جایگاهی ویژه دارد؛ چراکه نه‌تنها بر بُعد فردی و معنوی انسان تأثیر می‌گذارد، بلکه کارکردی اجتماعی نیز داشته و به استحکام روابط انسانی و کاهش آلام محرومان منجر می‌شود. از منظر قرآن کریم، صدقه و انفاق عملی است که فراتر از یک وظیفه اخلاقی، به مثابه عبادتی بزرگ تلقی می‌شود و نشانه صداقت ایمان فرد در برابر خداوند به شمار می‌آید. انفاق و بخشش، علاوه‌بر آثار فردی، پیوندی عمیق میان انسان و جامعه برقرار می‌سازد و زمینه‌ساز رشد اخلاقی و تعالی معنوی است. نوشتار حاضر موضوع انفاق را از منظری فراتر از کارکردهای صرفاً اقتصادی یا اجتماعی بررسی کرده و نشان داده که این عمل، پلی میان زندگی فردی و اجتماعی انسان مسلمان است؛ پلی که عبور از آن، به رضای الهی و تقرب به او منتهی می‌شود.
مفهوم‌شناسی صدقه و انفاق
صدقه
صدقه از ماده صدق است. به گفته لغویان صدق به معنای تمامیت و صحت از احتمال خلاف و بر حق بودن است؛ که از جمله آن، صدق در عمل می‌باشد. یعنی عمل از جمیع جهات، تام باشد؛ مانند صدقه دادن. اعطای صحیح و تام و واجد شرایط نیز آن است که در راه خدا و خدمت به ضعیفان و برآوردن نیازهایشان و نیز مسرور کردن آنها باشد و از مصادیق اعطا، صدقه است؛ زیرا صدقه، عبارت است از بخشیدن مال واجب یا مستحب در راه خدا به فقرا و مساکین که عملی تام و صحیح است از موارد و مصادیق صدق می‌باشد.(مصطفوی، حسن،التحقیق فی کلمات القرآن،ج 6، صص 215 و217؛ فخر رازی، تفسیر کبیر، 4، 78) صدقه بخششی است که مقصود از آن، ثواب بردن است نه اکرام؛ زیرا هدف، اظهار صدق بندگی است.(الخوری الشرتونی، اقرب الموارد،3 ج‌،ص 190) صدقه از صدق به معنی راستی و درستی و مطابقت حرف و عمل و هماهنگی گفتار و اعتقادات و اعمال جوارحی است. به مهریه زن از این جهت صداق گفته می‌شود که گواه صدق و راستیِ اعتقاد در دوستی است.(راغب اصفهانی، المفردات‌، ص 278)
انفاق 
واژه انفاق از ریشه « نَ فَ ق» به معنای کم شدن، نابود شدن، هزینه کردن، مخفی کردن و پوشاندن است.(ابن منظور،لسان العرب، ج ۱۰،ص ۳۵۸؛ ابن فارس، معجم مقاییس اللغه‌، ج۵، ص۴۵۴) از نظر راغب، انفاق از آن رو به بخشیدن مال اطلاق می‌شود که با بخشش، به ظاهر، مال فنا و زوال می‌یابد.(مفردات، ص ۸۱۹) در اصطلاح، انفاق بیرون کردن مال از ملک و قرار دادن آن در ملک دیگری است که یا از طریق صدقه یا بخشش کردن مال‌های خویش در راه جهاد و دین و هر آنچه خدا به آن فرمان داده است، می‌باشد.(طبرسی، مجمع البیان، ج۲، ص ۵۱۵)     
 صدقه و انفاق در قرآن
صدقه و انفاق در قرآن کریم، اهمیت ویژه‌ای دارد. صدقه به معنای گسترده آن، مترادف با معروف می‌باشد.«معروف» در اسلام به معنای خیرخواهی، احسان و هر عملی است که شرعاً و عقلاً پسندیده باشد.(محسنی گرگانی، زکات برای همه، ص ۲۰۵) این واژه مفهوم عمیق و گسترده‌ای دارد که شامل عناوین گوناگون بخشش‌های مادی و معنوی از واجب و مستحب می‌شود. یعنی زکات، انفاق، وقف و سایر وجوه خیرات و مبرّات، از مصادیق یا معانی صدقه هستند. صدقه از «صدق» اسم فعل و کاری است که مؤمن با انجام آن، صداقت ایمانی خویش را به نمایش می‌گذارد و نشان می‌دهد که تا چه حد در ادعای ایمان و خداپرستی صادق است. انفاق نیز کاری است هماهنگ با ایفای تعهداتی که انسان مسلمان در برابر خدای خویش پذیرفته است و نشانه خداترسی و بیمناکی از حساب رستاخیز است(اکبری، غلامرضا، صدقه و نقش آن در تامین اجتماعی، ص ۳۰). صدقه در قرآن هم به معنی صدقه متداول و هم به معنی زکات به کار رفته است. در اصل، صدقه عبارت از مالی است غیر از زکات واجب؛ لکن گاهی صدقه را بر زکات نیز اطلاق می‌کنند.(التهانوی، محمدعلی، کشاف اصطلاحات الفنون والعلومج ۲،ص ۱۰۷۴) علامه طباطبایی(ره) در تفسیر المیزان می‌فرماید: صدقه، مطلق انفاق در راه خداست؛ چه واجب و چه مستحب باشد.(طباطبایی، تفسیر المیزان،ج ۲،ص ۳۹۷) بنابراین، صدقه و انفاق فی سبیل الله در گستره معنایی خود، به معنای عمل صالح و کار نیک، به هر احسان و نیکی نسبت به خود و دیگران و هر نوع خدمت به جامعه برای رضای خداوند گفته می‌شود. 
اهمیت انفاق
 شاید هیچ مطلبی پس از نماز به اندازه صدقه در راه خدا و بذل و بخشش اموال در عرصه فردی و اجتماعی مورد تاکید قرآن قرار نگرفته است. در بیشتر موارد، قرآن کریم اصرار بر این دارد که همگام با ذکر نماز و اقامه آن، بحث از انفاق اموال در راه خدا بکند؛ تا جایی که همراه با اقامه نماز، انفاق فی سبیل الله را مطرح می‌نماید و حتی همراه با جهاد صدقه و انفاق اموال را مورد تاکید قرار می‌دهد؛ گویا یکی از نزدیک‌ترین راه‌های رسیدن به رحمت الهی، انفاق است. بالاتر اینکه آنان که در راه خدا اموالشان را انفاق می‌کنند، در قرآن کریم تحت عنوان«صادقون؛ راستگویان» و یا «المؤمنون حقاً؛ مؤمنان راستین» یا «یَرجُونَ تِجارةً لَن تَبُور؛ در پی رسیدن به تجارتی هستند که هرگز کسادی در آن راه ندارد»(فاطر، ۲۹) قرار می‌گیرند و پاداش این انفاق، در درجه اول چیزی جز رضایت پروردگار که از هر بهشت برینی ارزشمندتر است و در درجه دوم «جنة عرضها السموات والارض» (آل عمران، ۱۳۳) نمی‌تواند باشد. در آیه کریمه سوره سبأ نیز خداوند ضمانت می‌دهد به افرادی که انفاق می‌کنند به اینکه هرچه را انفاق کردید، من جبران می‌کنم؛ حال چه با برکت در اموالتان و چه با پاداش بهتر در روز رستاخیز: «هر چیزی را در راه او انفاق کنید، عوض آن را می‌دهد و جای آن را پر می‌کند؛ و او بهترین روزی دهندگان است.»(سبأ، ۳۹)
خداوند در این آیه و آیات مشابه دیگر، تضمین کرده است که اموال انفاق کنندگان را برکت بخشد و به آنها در دنیا و آخرت از روزی‌های حلال افزونی دهد؛ مشروط بر اینکه در راه خدا باشد و به خاطر اغراض و انگیزه‌های دنیوی و مادی انفاق نکرده باشد؛ حال چه این انفاق، برای رفع حاجت مستمندان و یتیمان و بیچارگان باشد و یا اینکه در راه‌های اجتماعی که ثمره‌اش عاید یک گروه و یک قوم و یک ملت شود و صدقه جاریه‌ای باشد مانند ساختن مدرسه‌‌ها و بیمارستان‌ها و مساجد و تکایا و درمانگاه‌ها و مراکز عمومی و صدها مورد دیگر که نه تنها حاجت یک فرد یا یک خانواده را برآورده می‌کند، بلکه نیاز عمومی را مرتفع می‌سازد؛ اینجاست که آن مال، فزونی می‌یابد: «مانند یک دانه گندم که هفت خوشه بدهد و در هر خوشه‌ای صد دانه گندم باشد.»(بقره، ۲۶۱) جالب اینجاست که در آیات متعددی، خداوند به صدقه دهندگان و انفاق کنندگان بشارت می‌دهد که از انفاق کردن هراس نداشته باشید؛ چرا که آنها را نادیده نخواهد گرفت و به بهترین وجهی جبران خواهد کرد و ظلمی به شما نخواهد شد. از جمله می‌فرماید:«و آنچه از خوبی‌ها و اموال انفاق می‌کنید، برای خودتان است؛ (ولی) جز برای رضای خدا انفاق نکنید. و آنچه از خوبی‌ها انفاق می‌کنید، (پاداش آن) به طور کامل به شما داده می‌شود و به شما ستم نخواهد شد.»(بقره، ۲۷۲)
قرآن کریم، صدقه را از اوصاف مؤمنان حقیقی دانسته است:«و از آنچه به آنها روزی داده‌ایم، انفاق می‌کنند. (آری) مؤمنان حقیقی آنها هستند.»(انفال، ۳ و ۴) همچنین صدقه از ویژگی‌های اهل تقوا است: «... برای پرهیزکاران آماده شده است؛ همان‌ها که در توانگری و تنگدستی انفاق می‌کنند.»(آل عمران، ۱۳۳ و ۱۳۴) و نیز از فضائل فروتنان درگاه الهی است: «... و بشارت ده متواضعان و تسلیم شوندگان را. همان‌ها که... و از آنچه به آنان روزی داده‌ایم، انفاق می‌کنند.»(حج، ۳۴ و ۳۵) همچنین صدقه، رکن برّ و نیکی است: « هرگز به (حقیقت) نیکوکاری نمی‌رسید، مگر اینکه از آنچه دوست می‌دارید، (در راه خدا) انفاق کنید.»(آل عمران، ۹۲) و نیز راه رستگاری است: « پس حق نزدیکان و مسکینان و در راه ماندگان را ادا کن. این برای آنها که رضای خدا را می‌طلبند بهتر است و چنین کسانی رستگارانند.»(روم، ۳۸)  اهمیت صدقه، از فرمان الهی به انفاق، پیش از آمدن قیامت که روز شدت نیاز است و اسباب دنیایی نیز در آن روز، کارساز نیست به دست می‌آید: «‌ای کسانی که ایمان آورده اید! از آنچه به شما روزی داده‌ایم، انفاق کنید؛ پیش از آنکه روزی فرا رسد که در آن، نه خرید و فروش است(تا بتوانید سعادت و نجات از کیفر را برای خود خریداری کنید) و نه دوستی(و رفاقت‌های مادی سودی دارد) و نه شفاعت.»(بقره، ۲۵۴) و نیز از مهلت خواستن عده‌ای هنگام مرگ، برای صدقه دادن، اهمیت آن فهمیده می‌شود: « از آنچه به شما روزی داده‌ایم انفاق کنید، پیش از آنکه مرگ یکی از شما فرا رسد و بگوید: پروردگارا! چرا (مرگِ) مرا مدت کمی به تاخیر نینداختی تا (در راه خدا) صدقه دهم و از صالحان باشم؟!»(منافقون، ۱۰) و بالاخره قرآن کریم صدقه و انفاق را عامل برتری عمل کنندگان به آن، بر دیگر مؤمنان دانسته است. قرآن در رابطه با جهاد مالی و جانی، مقایسه‌ای نیز میان خود مؤمنان انجام داده و سرانجام جهاد و از آن جمله جهاد مالی را به عنوان عامل برتری فضیلت معرفی می‌کند: « خداوند، كسانى را كه با مال و جان خود جهاد مى‌كنند به درجه‌اى بر خانه‌نشينان مزيت بخشيده.»(نساء، ۹۵) (حجت خواه، حسین، صدقه در قرآن(احکام فقهی، آداب و آثار تربیتی آن)،،صص 28 و30)                     
صدقه و انفاق در کلام و سیره معصومین‌(ع) 
در روایات اسلامی، در ارتباط با صدقه تنها به صدقه مالی اکتفا نشده است؛ بلکه برای آن مصادیق مختلفی بیان شده و صدقه در یک معنای وسیع و گسترده به کار رفته است. در واقع، این یک نوع احسان و لطفی نسبت به انسان است که مواظب اعمال خویش باشد و ارزش کارهای نیک و پسندیده‌اش را بداند و نیز توجه کند که برای نوع اعمال و کارهایی که منفعت آن به خودش و دیگران می‌رسد، حسابی ویژه باز شده است.(دهقان، اکبر، زکات در اسلام، ص ۱۲۵) به عنوان نمونه، بسیاری از کارهای خوب و ممدوح همچون برخورد اسلامی با ارباب رجوع یا رفع کدورت و تیرگی دو فامیل یا دو رفیق یا زن و شوهر با موعظه و نصیحت و... در حکم صدقه است.(زکات برای همه، ص ۲۰۵) برخی مصادیق صدقه در روایات عبارتند از: 
۱. هرکار نیک(تمیمی آمدی، غررالحکم، ج۱، ص۵۰۷ ) ۲. آشتی دادن دیگران(پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحه، ص ۷۷) ۳.کمک به ضعیفان(مجلسی، بحارالانوار، ج ۷۸،ص ۳۲۶) ۴. عیادت مریض(همان،ج ۹۶،ص ۱۸۲) ۵. نشان دادن راه(همان) ۶.آب دادن به تشنه(همان، ۱۷۲) 7. اصلاح‌گری میان بستگان (همان،ج 76،ص 44) 8.گفتار نیک(همان،ج 83،ص 369) و... 
 امام صادق‌(ع) فرمود: «براي شيطان هيچ چيز از صدقه دادن مؤمن سنگین‌تر نيست و صدقه قبل از آنكه به دست بنده برسد، در دست پروردگار متعال قرار مي گيرد.»(حرعاملی، وسائل الشيعه،ج ۹، ص ۴۰۶) رسول خدا (صلی الله علیه و آله )به اصحابش فرمود: آیا می‌خواهید به شما خبر دهم از کاری که اگر آن را انجام دهید، شیطان از شما دور می‌شود، همان‌گونه که مشرق از مغرب دور است؟ عرض کردند: آری! فرمود: روزه، رویش را سیاه می‌کند و صدقه، کمرش را می‌شکند.(صدوق، محمد بن علی بن الحسین بن بابویه القمی، الأمالی، ص ۳۷) در سیره معصومان‌(ع) تأکید فراوان بر صدقه و انفاق شده است؛ آنان با گفتار و کردار خویش مؤمنان را به بخشندگی فرا می‌خواندند و خود نیز در اوج ایثار، یاریگر نیازمندان بودند؛ به عنوان نمونه ابن عباس می‌گوید: حضرت امام حسن و امام حسین‌(ع) بیمار شده بودند. رسول خدا (ص)با عده‌ای از اصحاب به عیادت آمدند و فرمودند: « یا علی! اگر برای فرزندانت نذر کنی، امید شفا از برای آنان می‌یابی.» از همین رو، امیرالمؤمنین‌(ع) و صدیقه طاهره (س)نذر کردند که سه روز، روزه بدارند و فضه خادمه و حسنین‌(ع)نیز در این روزه داری با آنان همراه شدند.
 چون خداوند منان امام حسن و امام حسین‌(ع) را شفا داد، آنان به نذر خویش وفا کردند؛ در اولین روز ادای نذر، این خانواده گرامی طعامی برای افطار نداشتند. پس حضرت علی‌(ع) سه صاع جو قرض کردند و حضرت زهرا (س) و فضه، یک صاع آن را آرد کردند و از آن آرد، نان پختند. در همان شب مسکینی بر آنها وارد شد و اظهار گرسنگی کرد. بزرگواران غذای خود را به مسکین دادند و با آب افطار کردند. روز بعد در موقع افطار یتیمی از اولاد مهاجرین به در خانه آنها آمد و قدری طعام خواست. بنابراین، افطار شب دوم را هم به او دادند و خود گرسنه ماندند. روز سوم موقع افطار، اسیری درِ خانه آنها را به صدا درآورد و طلب غذا کرد. حضرت علی‌(ع) و خانواده‌اش از راه ایثار، او را مقدم بر خود داشته، طعامشان را به آن اسیر دادند و خود گرسنه ماندند و تنها با آب افطار کردند. روز چهارم به حالت ضعف مفرط نزد پیامبر رفتند. حضرت که آنها را بدان وضع دید، به‌گریه افتاد و خداوند آیات سوره هل اتی را درباره آنان نازل کرد.(زمخشری، تفسیر کشاف،ج ۴،ص ۱۶۹) در آنجا خداوند می‌فرماید: «آنها به نذر خود وفا می‌کنند و از روزی که شر و عذابش گسترده است می‌ترسند و غذای (خود) را با اینکه به آن علاقه و نیاز دارند به «مسکین» و «یتیم» و «اسیر» می‌دهند (و می‌گویند:) ما شما را به خاطر خدا اطعام می‌کنیم و هیچ پاداشی و تشکری از شما نمی‌خواهیم.»(انسان، ۷- ۹)  مرحوم علامه اميني در بحث استناد روایت ابن عباس درباره شأن نزول آیات ابرار، چنین بیان می‌کند: این روایت مورد تایید و تصدیق پیشوایان علمی و عموم مسلمین است و در ادامه نام بیش از سی نفر از دانشمندان که این روایت را نقل کرده‌اند، ذکر می‌کند. (امینی،عبدالحسین، الغدیر‌،ج ۳،صص ۱۰۷- ۱۱۱). ابن شهرآشوب از امام صادق‌(ع) روایت کرده که‌: امام حسن‌(ع) ۲۵ مرتبه از مدینه به حج رفت و سه مرتبه مالش را در راه خدا قسمت کرد؛ نصف آن را خود برمی‌داشت و نصف دیگر را به بیچارگان می‌داد.(ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ج ۴، ص ۱۴) و هنگامی که یکی از بادیه‌نشینان نزد آن حضرت آمد، فرمود:هر چه در صندوق است به او بدهید و در آن صندوق بیست‌هزار دینار بود که همه را به او دادند. بادیه‌نشین گفت:مولای من! نگذاشتی نیازم را بگویم و زبان به ستایش باز کنم! امام حسن‌(ع) [این اشعار را] سرود: ما مردمی هستیم که بخشش ما [همچون] مروارید و برلیان نابی است که در آن، امید و آرزوها [ی نیازمندان] خوش می‌خرامند. وجود [و دستان] ما پیش از درخواست [ایشان] بخشش می‌کند، تا مبادا آبروی کسی که سؤال می‌کند، بریزد. اگر دریا برتری عطای ما را بداند، پس از لبریزی [و سرکشی] خود، از شرم پس رود [و فرو شود]. (جمعی از نویسندگان، دانشنامه امام حسن‌(ع)،ج 1‌، ص 132)
آثار صدقه و انفاق 
از برترین و مؤثرترین راه‌های تقرب به خداوند، صدقه و انفاق است که دل را صفا می‌بخشد و انسان را به رحمت الهی نزدیک‌تر می‌کند. انسان مؤمن همواره در جست‌وجوی راه‌هایی است که او را به خدای متعال نزدیک‌تر کند. اگرچه عبادات فردی همچون نماز، روزه و دعا نقش انکارناپذیری در این مسیر دارند، اما آموزه‌های قرآن و روایات نشان می‌دهند که خدمت به خلق و گشودن گره از کار دیگران نیز از مهم‌ترین مصادیق عبادت و راهی مطمئن برای رسیدن به قرب الهی است. صدقه علاوه‌بر تأمین نیازهای مادی محرومان، موجب تزکیه نفس، جلب رحمت الهی و پرورش فضائل اخلاقی در انسان می‌شود. از این رو می‌توان گفت که این عمل، حلقه پیوند میان «عبادت فردی» و «مسئولیت اجتماعی» بوده و جایگاهی ویژه در سیر معنوی انسان دارد. ابن شهرآشوب ـ به نقل از محمد بن صمه، از پدرش، از عمویش ـ می‌نویسد: مردی را در مدینه دیدم که کیسه‌ای بر پشت و سینی‌ای در دست داشت و می‌گفت: «پروردگارا!‌ای دوست مؤمنان، خدای مؤمنان و پناهنده مؤمنان! امشب هدیه مرا به درگاهت بپذیر. جز آنچه در سینی‌ام هست و آنچه پوشیده‌ام، چیزی را مالک نیستم و تو خود می‌دانی که با همه نیازم، خود را به‌خاطر تقرب به تو، از آن محروم کردم. پروردگارا! رویم را بر زمین مزن و دعایم را رد مکن.» نزدیک وی آمدم و او را شناختم. دیدم علی بن ابی‌طالب‌(ع) است. نزد مردی رفت و او را سیر کرد.(ابن شهرآشوب، المناقب،‌،2، 76) امام علی‌(ع) فرمود: « الصّدقَةُ افضلُ القربِ؛ صدقه برترين چيزي است كه موجب تقرب و نزديكي انسان به خدا مي شود.»(غررالحکم،ج ۱،ص ۲۸) در معنای «صدقه» تقرب و نزدیکی به خداوند و جلب رضای او نهفته است.(صدقه در قرآن،ص ۱۷۹) در این‌جا به دو مورد از مهم‌ترین آثار معنوی صدقه و انفاق در تقرب به خدا اشاره می‌شود. 
الف) تقویت ایمان و خلوص نیت 
صدقه و انفاق به عنوان عمل صالح، نقشی مؤثر در تقویت ایمان و استواری روح دارد و زمانی ارزشمند می‌شود که برای رضای خداوند و بدون چشمداشت دنیوی انجام گیرد. این عمل، تمرینی برای اخلاص در نیت است و انسان را از آلودگی‌های ریا و خودنمایی می‌رهاند. چنین خلوصی، روح را شفاف‌تر کرده و زمینه نزدیکی به خداوند را فراهم می‌آورد. خداوند در آیه شریفه: «(کار) کسانی که اموال خود را برای خشنودی خدا و تثبیت (ملکات انسانی در) روح خود، انفاق می‌کنند..... و خداوند به آنچه انجام می‌دهید، بیناست.»(بقره، 265)؛ انگيزه‌هاى انفاق صحيح و الهى را بيان مى‌كند و آن دو چيز است:» طلب خشنودى خدا» و» تقويت روح ايمان و ايجاد آرامش در دل و جان» اين جمله مى‌گويد: انفاق كنندگان واقعى كسانى هستند كه تنها به خاطر خشنودى خدا و پرورش فضائل انسانى و تثبيت اين صفات در درون جان خود و همچنين پايان دادن به اضطراب و ناراحتي‌هايى كه بر اثر احساس مسئوليت در برابر محرومان در وجدان آنها پيدا مى‌شود اقدام به انفاق مى‌كنند و هشدارى است به همه كسانى كه مى‌خواهند عمل نيكى انجام دهند كه مراقب باشند كوچك‌ترين آلودگى از نظر نيت يا طرز كار پيدا نكنند‌، زيرا خداوند كاملا مراقب اعمال آنها است. (مکارم شیرازی، تفسیر نمونه،ج 2،ص 327) بنابراین انفاق و صدقه باید توأم با خلوص نیت باشد. امیرمؤمنان علی‌(ع) می‌فرمایند: «سُوسُوا إِيمَانَكُمْ بِالصَّدَقَةِ...؛ ايمانتان را با صدقه حفظ كنيد...»(سید رضی، نهج‌البلاغه، حکمت 146) تأثير صدقه در حفظ ايمان از اين نظر است كه علاقه انسان به مال بيش از هر چيز است؛ بسيارند كسانى كه در اعمال و عبادات ظاهرى قهرمان ميدان‌اند؛ اما هنگامى كه پاى مسائل مالى به ميان مى‌آيد مى‌لنگند. به همين دليل پرداختن صدقه و چشم‌پوشى از مال مخصوصاً اگر به صورت عادت روزانه انسان درآيد در تقويت ايمان بسيار مؤثر است و شايد به دليل اهميت صدقات و انفاق در راه خدا، در قرآن مجيد بذل مال در كنار بذل جان قرار گرفته و مى‌فرمايد: «خدا از مؤمنان جانها و مالهايشان را خريد، تا بهشت از آنان باشد.»(توبه، 111) (مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین‌،ج 13،ص 183) 
در قرآن کریم با توجه به صدقه اهل بیت‌(ع)، بنابر شواهد موجود در آیات «هل اتی»(انسان، ۷-۹)، انگیزه اصلی آنان در انفاق کردن محبت و دوستی خدا و در جایگاه بعد، دوستی بندگان خدا بوده است. لذا در راه یگانه دوستِ بی‌همتا، آنچه را با دشواری فراهم کرده بودند، تقدیم کردند. درس‌های گوناگونی در این رفتار و منش انسانی و معنوی نهفته است که مهم‌ترین آنها شیوه اطعام و صدقه به نیازمندان است. در این الگو، اولین قدم برای انفاق، نیت دوستی و اطاعت فرمان خداست. به این ترتیب، فرد نیکوکار چشمداشتی به عنایت و سپاس فرد نیازمند ندارد و پاداش عمل خداپسندانه‌اش را در رضای پروردگار می‌داند.(مرکز پژوهش و تحقیقات دفتر بررسی‌های اسلامی، فاطمه زهرا (س) اسطوره شگرف طهارت، ۷۲) و این نشان‌دهنده اخلاص ایشان است.                
ب) جلب رحمت و رضایت خداوند 
از مهم‌ترین و ضروری‌ترین راه‌های جلب رحمت و رضایت خداوند، صدقه و انفاق است که در پرتو آن، تقرب الهی حاصل می‌شود و در آیات متعددی، خداوند محبت و رضایت خویش را به اهل صدقه و انقاق وعده داده است.اما لازمه چنین انفاقی این است که از دوست داشتنی‌ها انفاق شود. آیه ۹۲ سوره آل‌عمران نیکوکار واقعی را کسی می‌داند که از آنچه دوست دارد اِنفاق کند.(تفسير نمونه،ج 3،ص ۲) طبق این آیه، انفاق باید از بهترین دارایی‌ها باشد تا انفاق‌‌کننده به نهایت نیکوکاری برسد.(مکارم شیرازی، والاترین بندگان،ص ۱۳۸)  در تفسیر منهج‌ الصادقین آمده است که انسان هرگز به حقیقت نیکویی، که کمال خیر است و به رحمت و رضای خداوند و بهشت نمی‌رسد، مگر آنکه از آنچه دوست دارد انفاق کند.(کاشانی، فتح‌الله بن شکرالله‏، منهج الصادقین‌،ج ‏۲،ص ۲۶۷). برخی مفسران در ذیل این آیه به انفاق حضرت زهرا (س)در شب عروسی اشاره کرده‌اند.(قرائتی،محسن، تفسير نور،ج ۱،ص ۵۶۲). پیامبر اسلام برای حضرت زهرا لباسی نو خریدند تا در شب عروسی بپوشند، حضرت زهرا نیز چنین کردند. پس از پایان مراسم، فقیری به خانه آنان آمد و طلب غذا و لباسی برای پوشیدن کرد. آن حضرت لباسی که در عروسی پوشیده بود را به فقیر داد و آیه «لَنْ‏ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ‏» را قرائت کرد.(شوشتری، قاضی نورالله، إحقاق الحق‌،ص ۴۰۱)  مشهورترین احسانی که حضرت علی‌(ع) انجام دادند و آیه ولایت در شأن ایشان نازل شد، صدقه دادن در حال رکوع بود: «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذینَ آمَنُوا الَّذینَ یُقیمُونَ الصَّالةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ»(مائده، 55). مسلمانان اتفاق نظر دارند که این آیه، درباره علی‌(ع)، هنگامی که در حال رکوع صدقه داد، نازل شده است. در این باره بین مفسران اختلاف نظری وجود ندارد.(ابن شهرآشوب، المناقب،ج 3‌،ص 2) امیرمؤمنان علی‌(ع) می‌فرمایند: «اَلصَّدَقَةُ تَسْتَنْزِلُ الرَّحْمَةَ؛ صدقه، رحمت [الهى] را فرود مى آورد.»(تمیمی آمدی، تصنیف غرر الحکم،ج 1،ص 395). 
نتیجه‌گیری  
بررسی ابعاد گوناگون صدقه و انفاق در متون قرآنی، روایی و سیره معصومان‌(ع)نشان می‌دهد که این دو مفهوم، فراتر از کمک‌های مالی صرف، مجموعه‌ای از رفتارهای نیکوکارانه اعم از انفاق، گذشت، خدمت به دیگران و نیکی در روابط انسانی را در بر می‌گیرد. صدقه و انفاق علاوه ‌بر تأمین نیازهای مادی جامعه، درتقویت ایمان و خلوص نیت، جلب رحمت و رضایت خداوند، و نهایتاً فراهم‌سازی زمینه تقرب به خداوند نقشی اساسی دارند. از این منظر، می‌توان این عمل را حلقه‌ای میان «عبادت فردی» و «مسئولیت اجتماعی» دانست که جایگاهی ممتاز در مسیر تعالی انسان مسلمان دارد. صدقه و انفاق نه‌تنها ابزاری کارآمد برای کاهش مشکلات اجتماعی و اقتصادی‌ است، بلکه راهبردی معنوی برای دستیابی به قرب الهی محسوب می‌شود. تقویت این فرهنگ می‌تواند به انسجام اجتماعی، افزایش سرمایه معنوی، ارتقای سبک زندگی اسلامی و در نهایت تحقق جامعه‌ای مبتنی بر عدالت و معنویت بینجامد.