الگوسازی فرهنگ صحیح سفر و گردشگری
دست‌درازی به طبیعت خــاک هــرمز در قوطی و چمدان!
فائقه بزاز
بخش نخست
بیش از یک قرن از اشغال جزیره استراتژیک هرمز و به دنبال آن، حضور نیروهای استعمار پرتغال در سواحل خلیج‌فارس می‌گذرد. اشغالی که در سال‌های ابتدائی زمامداری شاه اسماعیل صفوی و در بحبوحه جنگ‌های داخلی به‌وقوع پیوسته؛ اما بهار سال ۱۰۰۱ شمسی، بهاری متفاوت برای ایرانیان بود، هرمز و بحرین، به دامن میهن بازگردانده شدند و اخراج پرتغالی‌ها از کرانه‌های خلیج‌فارس، سبب سست شدن بنیان استعمار در هندوستان و خلیج‌فارس شده است. همان استعماری که دریادار کبیرش، «آلفونسو دا آلبوکرک» گفته بود: «برای تسلط بر هند و راه‌های آبی، کنترل سه نقطه الزامی است: تسخیر عَدَن، اداره تنگه مالاکا و دیگری تصرف هرمز در دهانه خلیج‌فارس که از آن دو مهم‌تر است و با داشتن این سه تنگه پیشنهاد کرده بود که امپراطور پرتغال خود را مالک گیتی بخواند. او گفته بود: «اگر جهان حلقه انگشتری باشد، هرمز نگین آن است.»
نگین درخشانی که گذر ایام آن را با بی‌مهری مواجه کرده است. غفلت مسئولان، نبود زیرساخت‌های سیاحتی لازم برای این عرصه و به‌خصوص جهل و خودکامگی گردشگران سبب شد تا بهار امسال، نگین هرمز به‌گونه‌ای متفاوت در صدر اخبار قرار گیرد.
خبر عجیب بود. انتقال خاک ساحل هرمز توسط گردشگران نوروزی! رسم، رسم نابه‌جایی است که از فرهنگ غلط و الگوی نادرست مسافرت خلق شده، وقتی برای گشت‌وگذار به شهرهای دیگر می‌روی تکه‌ای سنگ، مقداری خاک یا قطعه‌ای سنگ را برای یادگاری دربسته‌ای بگذاری و با خودت فکر کنی دنیا که زیرورو نمی‌شود، اما همین ذره‌ذره‌ها امسال کار را به جایی کشاند که چهره ساحل هرمز دگرگون شد و پلیس چندین کیلوگرم خاک جابه‌جا شده را از مسافران کشف کرد. فاجعه‌ای ملی و تاریخی که سبب واکنش افکار عمومی و دوستداران طبیعت شد.
اگرچه برخی کارشناسان معتقدند که ساحل نقره‌ای هرمز تجدیدپذیر است و برخی دیگر بر این باورند که باید برای تولید هر یک سانتی‌متر این خاک در جزیره، هزاران سال انتظار کشید.
این خاک نایاب نیز مانند بسیاری دیگر از آثار ارزشمند میراث فرهنگی که در معرض رخدادهای ناگزیر طبیعی هستند به‌خودی‌خود نیز تحت فرسایش است؛ اما با اقدامات ناآگاهانه برای انتقال یا فروش خاک، به این میراث طبیعی آسیب‌های جدی وارد شده است.
جزیره هرمز در میان زمین‌شناسان به دلیل برخورداری از انواع خاک، به بهشت زمین‌شناسی مشهور است. سنگ‌ها نشان می‌دهند که در طی هزاران سال که جزیره هرمز به‌تدریج از آب بیرون آمده، به اشکال مختلف فرسایش یافته است. قدمت زمین‌شناسی این جزیره حدود ۶۰۰ میلیون سال و عمر خارج از آب آن حدود ۵۰ هزار سال است.
ساحل سرخ به لحاظ رنگ شبیه مریخ است و آب دریا در ساحل سرخ تا چندمتری، قرمزرنگ دیده می‌شود و دلیل آن حل‌شدن مواد معدنی خاک در آب دریا است که موجب آفرینش چنین طبیعت بکر و زیبایی شده است.
قانون وارد عمل می‌شود
با توجه به منع قانونی در ارتباط با تخریب محیط‌زیست و ممنوعیت برداشت خاک و سایر اجزای طبیعت جزیره هرمز، مأموران یگان حفاظت بندر شهیده فاطمه نیک نسبت به این مسئله با جدیت و حساسیت بیشتری برخورد می‌کنند.
صداقت سالار حسینی، فرمانده یگان حفاظت بندر شهید باهنر و شرق استان هرمزگان از کشف بیش از ۴۰ کیلوگرم خاک و سنگ جزیره هرمز توسط مأموران این یگان در بندر شهیده فاطمه نیک خبر داد.
فرمانده یگان حفاظت بندر شهید باهنر و شرق استان هرمزگان اظهار می‌دارد: «با توجه به ممنوعیت برداشت خاک و سایر اجزای طبیعت جزیره هرمز، مأموران یگان حفاظت بندر شهیده فاطمه نیک نسبت به این مسئله با جدیت و حساسیت بیشتری برخورد می‌کنند.»
وی می‌افزاید: «در همین راستا، با وجود تبلیغات گسترده طی روز‌های اخیر مبنی بر عدم آسیب‌رسانی به طبیعت و خودداری از برداشت خاک، صدف و... از جزیره هرمز، متأسفانه باز هم شاهد بی‌تفاوتی برخی از گردشگران هستیم.»
فرمانده یگان حفاظت بندر شهید باهنر و شرق استان هرمزگان می‌گوید: «مأموران یگان حفاظت بندر شهیده فاطمه نیک جزیره هرمز در حین انجام وظیفه، با هوشیاری و دقت در بررسی مسافران ورودی و خروجی بیش از ۴۰ کیلوگرم سنگ و خاک جزیره از یک فرد با هویت مشخص کشف کرده‌اند.»
سالار حسینی با اشاره به اینکه خاک‌ها و سنگ‌های کشف شده در دو کیسه بزرگ کشف و از خروج آنها جلوگیری شده است، خاطرنشان می‌کند: «طی هماهنگی با نماینده دادستان در جزیره هرمز، خاک‌ها و سنگ‌های کشف شده جهت بازگشت به طبیعت جزیره، تحویل نمایندگان محیط‌زیست و منابع طبیعی شده است.»
وی تأکید می‌کند: «این یگان در گذشته نیز بار‌ها با مشاهده تخلفاتی در این زمینه، اقلام کشف شده از جمله خاک، سنگ، صدف و... را کشف و جهت بازگرداندن به طبیعت اقدام کرده است.»
وی با اظهار اینکه همه ما باید بتوانیم میراث‌دار طبیعت باشیم و آن را به نسل‌های آینده برسانیم، بیان می‌کند: «از گردشگران تقاضا می‌شود در راستای احترام به طبیعت و رفتار شایسته و پسندیده، از هرگونه آسیب‌رسانی و برداشت از طبیعت خودداری کنند.»
خاک هرمز را برای ما پست کنید!
اگرچه چند روز پس از انتشار گسترده فیلم‌های مرتبط با برداشت خاک هرمز، مردم این جزیره و برخی دوستداران محیط‌زیست کمپین بازگرداندن خاک هرمز را به راه انداختند و تاکنون موفق به بازگرداندن بخش کوچکی از این خاک شده‌اند.
با افزایش نگرانی‌ها درباره برداشت غیرمجاز خاک، بومیان جزیره هرمز به‌صورت خودجوش پویشی را برای حفاظت از خاک‌های رنگی جزیره آغاز کردند. علاوه‌بر مردم محلی، بازگرداندن خاک‌های خارج شده از هرمز به این جزیره از سوی برخی فعالان محیط‌زیست پیشنهاد شده است که بسیار چالش‌برانگیز و پرهزینه است.
با این وجود روابط عمومی اداره کل حفاظت محیط‌زیست هرمزگان روز دوشنبه با انتشار اطلاعیه‌ای اعلام کرد: «در پی شکل‌گیری کمپین‌های خودجوش مردمی با هدف بازگرداندن خاک‌های جزیره هرمز، اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان هرمزگان ضمن ارج نهادن به این حرکت ارزشمند مردمی، آمادگی خود را برای دریافت خاک‌های اهدایی و انتقال آنها به جزیره هرمز اعلام می‌کند.»
در این اطلاعیه از تمامی شهروندان، گردشگران، هنرمندان و فعالان محیط‌زیست که در گذشته از جزیره هرمز خاک همراه خود برده‌اند و اکنون تمایل دارند در راستای این حرکت نمادین، آن را بازگردانند، دعوت شده خاک‌ها را به این اداره کل تحویل دهند. داوطلبان می‌توانند خاک‌های جمع‌آوری‌شده را از طریق پست یا مراجعه حضوری به نشانی زیر ارسال کنند: بندرعباس، روبه‌روی ساختمان استانداری هرمزگان، اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان هرمزگان (بر روی بسته نوشته شود: بازگشت خاک نقره‌ای به جزیره هرمز)
در اطلاعیه یاد شده تصریح شده است: «اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان هرمزگان متعهد می‌شود پس از جمع‌آوری خاک‌ها، آنها را با هماهنگی و نظارت کارشناس محیط‌زیست، به جزیره هرمز منتقل کند.»
ماساژ لاکچری با خاک گران‌بهای میهن
اگرچه به یغما بردن خاک جزیره هرمز و رسانه‌ای شدن آن به شکل وسیع نگرانی‌هایی را میان مردم پدید آورد و به نظر رسید گردشگرانی که مرتکب این خطا شده‌اند، متنبه شده‌اند؛ اما پس از نوروز، ماجرا ابعاد جدیدتری نیز پیدا کرد و گزارش‌های مردمی از تبلیغ برخی مراکز ماساژدرمانی با استفاده از خاک داغ هرمز خبر دادند! ضمن اینکه این خاک سرقت شده با ادعای خواص درمانی به قیمت‌های گزاف فروخته می‌شود و حتی گاهی به ازای خاک هرمز، خاک‌های رنگ شده تقلبی تحویل مشتری می‌شود. این در حالی است که احمد مؤذن‌زاده، رئیس انجمن علمی فیزیوتراپی ایران در گفت‌وگو با همشهری آنلاین، می‌گوید: «این خاک اصلاً اثر درمانی ندارد و ما می‌توانیم از انواع و اقسام مواد طبیعی مثل رزماری، سیاه‌دانه، روغن شترمرغ و موارد مشابه در ماساژ استفاده کنیم که اثرات درمانی بسیار بهتری برای کاهش درد، کاهش التهاب و بهبود خون‌رسانی دارند و واقعاً نیازی نیست که از خاک، شن یا سنگ استفاده شود. خصوصاً با این شیوه که بخواهد روی اکوسیستم یک منطقه یا جزیره اثر بگذارد. در ماساژدرمانی، درجه حرارت خاک هرمز را بالا می‌برند و از آن به عنوان مودالیتیِ گرمایشی استفاده می‌کنند. درحالی‌که با استفاده از هات‌پَک، پارافین، اشعه مادون قرمز و سایر مودالیتی‌های گرمایشی هم می‌توان ماساژ را انجام داد و هیچ نیاز و ضرورتی نیست که حتماً از شن یا خاک استفاده شود. اصلاحتی اگر اثر درمانی داشته باشد، باید بدانیم که نقل‌وانتقال این خاک به اکوسیستم و حیات طبیعی آن منطقه لطمه می‌زند و صدها سال طول می‌کشد تا این خاک دوباره بازسازی و جایگزین شود.»
اهمیت ورود گردشگران مطابق با ظرفیت‌های گردشگری
حضور گردشگر به محوطه‌های تاریخی رونق می‌دهد، چرا که اگر یک بنای تاریخی یا محوطه میراث فرهنگی هیچ بازدیدکننده‌ای نداشته باشد تنها به یک مکان قدیمی سالخورده تبدیل می‌شود، اما حضور گردشگر باعث می‌شود افراد دیگری نیز از آن مکان دیدن کنند.
اگرچه استقبال از اماکن تاریخی و بالا رفتن آمارهای مربوط به حضور جهانگردان و گردشگران در این اماکن رخدادی مبارک برای ارزآوری و رونق گرفتن مناطق تاریخی در سراسر کشور است؛ اما اگر تجمع گردشگران در یک منطقه گردشگری به‌درستی مدیریت نشود نه‌تنها به توسعه گردشگری محوطه‌های میراثی کشور کمکی نمی‌کند، بلکه باعث آسیب زدن به بناهای تاریخی، طبیعت بکر از جمله جزایر خلیج‌فارس شود. این در حالی است که مدیرکل دفتر توسعه گردشگری داخلی، می‌گوید پیش‌تر مسئول سازمان بنادر و دریانوردی با اجرای طرح محدودسازی ورود افراد بر اساس ظرفیت این جزیره موافقت نکرد و ساکنان جزیره نیز موافق افزایش تعداد گردشگران بوده‌اند.
مصطفی فاطمی، مدیرکل دفتر توسعه گردشگری داخلی در مورد تخریب اثر طبیعی جزیره هرمز در گفت‌وگو با ایرنا اظهار می‌دارد: «سال گذشته طرحی را برای حفظ اثر طبیعی و جاذبه گردشگری جزیره هرمز در نظر گرفته و پلتفرم آن را آماده کردیم، در این طرح مواردی همچون محدودسازی ورود مسافران با توجه به ظرفیت منطقه، آگاه‌سازی، ثبت‌نام از متقاضیان و پرداخت هزینه برای ورود لحاظ شده بود.»
وی می‌افزاید: «در مورد اجرای طرح مورد نظر با شهرداری هماهنگ کردیم و موضوع را با سازمان بنادر و دریانوردی در میان گذاشتیم؛ اما مسئولان این بخش با بیان این نکته که تردد به جزیره هرمز فقط از طریق قایق و شناور امکان‌پذیر است، نمی‌توانند شناورها را به پذیرش این طرح مجاب کنند و این‌گونه شناورهای غیرمجاز افزایش یافته و جان مسافران به خطر می‌افتد. به همین دلیل با اجرای طرح موافقت نکردند.»
فاطمی تأکید می‌کند: «مسئولان بنادر و دریانوردی یکی دیگر از دلایل مخالفت با اجرای طرح مورد نظر را تمایل مردم این جزیره به افزایش گردشگران عنوان کردند؛ چون آنها از عواید حضور گردشگران متنفع می‌شوند.»