سینما کلید پیشرفت کشور
«الان کلید دست شما [سینماگران] است. من شأن سینما را این می‌دانم. من می‌گویم امروز کلید پیشرفت این کشور، به میزان زیادی دست شماست.» (بیانات روشن‌گرایانه رهبر معظم انقلاب در جمع سینماگران 23/3/1385)
این روزها که چهل‌وسومین دوره جشنواره فیلم فجر از ۱۲ تا ۲۲ بهمن ۱۴۰۳ در تهران برگزار می‌شود، فرصت خوبی است که درباره کمیت و کیفیت پیوند بین خانواده و سینما صحبت‌های کارشناسی ارائه گردد که منتج به تقویت هر چه بیشتر این اتصال مبارک و ضروری گردد. هر خانواده یک سلول جامعه محسوب می‌شود و بدون شک تقویت پیوند بین خانه و خانواده با سینما می‌تواند تقویت فرهنگ در بستر جامعه باشد.
سینما به عنوان یک هنر و رسانه تأثیرگذار، نقش چشمگیری در زندگی خانوادگی ایفا می‌کند. این رسانه نه‌تنها به عنوان یک منبع سرگرمی، بلکه به عنوان یک ابزار آموزشی و فرهنگی نیز عمل می‌کند. در دنیای امروز که تکنولوژی به‌سرعت در حال پیشرفت است، سینما به یکی از مهم‌ترین روش‌های انتقال ارزش‌ها، فرهنگ‌ها و تجربیات انسانی تبدیل شده است.
آموزش و فرهنگ‌سازی
سینما به عنوان یک منبع تفریحی برای خانواده‌ها شناخته می‌شود. تماشای فیلم‌ها به خانواده‌ها این امکان را می‌دهد که با هم وقت بگذرانند و از لحظات شاد و مفرح لذت ببرند. فیلم‌ها می‌توانند موضوعات مختلفی از جمله کمدی، درام، اکشن و ماجراجویی را شامل شوند که هر یک به نوبه خود می‌تواند فضائی را برای گفت‌وگو و تعامل بین اعضای خانواده ایجاد کند. این نوع فعالیت‌های مشترک می‌تواند به تقویت روابط خانوادگی کمک کند.
سینما می‌تواند به‌عنوان یک ابزار آموزشی مؤثر عمل کند. بسیاری از فیلم‌ها موضوعات اجتماعی، تاریخی و فرهنگی را بررسی می‌کنند که می‌تواند به درک بهتر خانواده‌ها از مسائل مختلف کمک کند. به عنوان مثال، فیلم‌هایی که به موضوعاتی مانند حقوق بشر، محیط‌زیست یا تاریخ کشورها می‌پردازند، می‌توانند به اعضای خانواده کمک کنند تا آگاهی بیشتری از مسائل پیرامون خود پیدا کنند و در نتیجه تصمیمات بهتری در زندگی خود بگیرند.
مرتضی قدامی، کارشناس سینما برایمان تبیین می‌کند: «سینما می‌تواند به ترویج ارزش‌های انسانی و خانوادگی کمک کند. فیلم‌هایی که بر روی موضوعاتی مانند محبت، فداکاری، صداقت و دوستی تمرکز دارند، می‌توانند به اعضای خانواده یادآوری کنند که چه ارزش‌هایی در زندگی مهم هستند؟ تماشای این نوع فیلم‌ها می‌تواند به گفت‌وگوهای عمیق‌تر بین اعضای خانواده منجر شود و به آنها کمک کند تا ارزش‌های مشترکی را پیدا کنند.»
وی در ادامه می‌افزاید: «با وجود تمامی مزایای سینما، این رسانه همچنین با چالش‌ها و خطراتی نیز همراه است. برخی از فیلم‌ها ممکن است حاوی محتوای نامناسب یا خشونت‌آمیز باشند که می‌تواند تأثیر منفی بر روی ذهن و روحیه اعضای خانواده به‌ویژه کودکان و نوجوانان داشته باشد؛ بنابراین، انتخاب فیلم مناسب برای تماشا باید با دقت انجام شود و خانواده‌ها باید بر محتوای فیلم‌ها نظارت داشته باشند.»
این کارشناس سینما در ادامه به مزایای فیلم دیدن جمعی در قلب خانواده اشاره کرده و می‌گوید: «تماشای فیلم‌ها می‌تواند به عنوان یک فرصت برای ایجاد فضای گفت‌وگو در خانواده‌ها عمل کند. پس از تماشای یک فیلم، اعضای خانواده می‌توانند نظرات و احساسات خود را درباره فیلم مطرح کنند. این گفت‌وگوها می‌توانند به تقویت ارتباطات عاطفی و شناخت بهتر یکدیگر کمک کنند. همچنین، این نوع گفت‌وگوها می‌تواند به اعضای خانواده کمک کند تا دیدگاه‌های مختلف را درک کنند و به گسترش افق‌های فکری آنها بینجامد.
سینما می‌تواند تأثیر عمیقی بر رفتار و ذهنیت افراد داشته باشد. فیلم‌ها می‌توانند الگوهایی از رفتار و سبک زندگی را به نمایش بگذارند که ممکن است بر روی رفتارهای واقعی افراد تأثیر بگذارد.
به عنوان مثال، فیلم‌هایی که زندگی موفقیت‌آمیز شخصیت‌های اصلی را به تصویر می‌کشند، می‌توانند انگیزه‌ای برای تلاش بیشتر در زندگی واقعی باشند. اما در عین حال، فیلم‌هایی که به‌تصویرکشیدن زندگی‌های نامناسب و رفتارهای ناپسند می‌پردازند، می‌توانند به معضلات اجتماعی و فرهنگی منجر شوند.
در پایان ذکر این نکته حائز اهمیت است که سینما به‌عنوان یک هنر و رسانه تأثیرگذار، نقش مهمی در زندگی خانوادگی دارد. از سرگرمی و تفریح تا آموزش و فرهنگ‌سازی، این رسانه می‌تواند به تقویت روابط خانوادگی و انتقال ارزش‌های انسانی کمک کند. بااین‌حال، خانواده‌ها باید بادقت محتوای فیلم‌ها را انتخاب کنند و بر تأثیرات آن نظارت داشته باشند تا از مزایای سینما بهره‌برداری کنند و از خطرات آن دوری کنند. در نهایت، سینما می‌تواند به یک ابزار قدرتمند برای ایجاد همبستگی و همدلی در خانواده‌ها تبدیل شود.»
موضوع فیلم متناسب با جامعه و خانواده
سینما به عنوان یکی از مکان‌ها یا سرگرمی‌های خانوادگی شناخته شده که خانواده‌های ایرانی - چه آنها که صرفاً یک زوج هستند و چه خانواده‌هایی گسترده‌تر که با چند فرزند تعریف می‌شوند - برای سرگرمی خود یا تفریح اعضای خانواده، سینما را انتخاب می‌کنند.
از سوی دیگر به واسطه ارزش و منزلتی که نهاد خانواده در فرهنگ ما دارد، فیلم‌ها یا سریال‌های خانوادگی، مخاطبان زیادی داشته و همواره یکی از ژانرهای سینمایی پرطرف‌دار در ایران ملودرام‌های خانوادگی بوده است. به همین دلیل هم معیار گزینش صداوسیما در پخش فیلم‌های سینمایی ژانرهای خانوادگی است و این البته صرفاً یک انتخاب یک‌طرفه نیست و مخاطبان هم بیشتر خواهان دیدن فیلم‌های خانوادگی هستند. پیچیدگی مفهوم یا منزلت خانواده در سینمای ایران ابعاد دیگری هم دارد.
علاوه‌بر جایگاه فرهنگی و سنتی نهاد خانواده در ایران، آسیب‌ها و معضلات خانوادگی نیز در واقعیت اجتماعی، قضیه‌ای پردامنه است و به عنوان یک مسئله جدی فردی و اجتماعی با طیف زیادی از زنان و مردان جامعه در ارتباط است.
فریده ذاکری، عضو انجمن منتقدان سینمای ایران می‌گوید: «در حال حاضر فیلم‌های کمدی سینما را قرق کرده‌اند. صرف خنده گرفتن از مخاطب، آن هم با شوخی‌های مبتذل، بیننده را راضی نگه می‌دارند و فیلمسازان بعدی را نیز تشویق به ساخت فیلم‌هایی بی‌سروشکل و شلخته‌وار می‌کنند. این قبیل فیلم‌ها که اتفاقاً این روزها از درودیوار می‌بارند، نه‌تنها چیزی به سینمای ایران اضافه نمی‌کنند، بلکه ژانر کمدی را بیش‌ازپیش به قهقرا می‌برند.»
این کارشناس سینما در ادامه می‌افزاید: «بدیهی است که اولین گام برای احقاق حقوق فرهنگی مردم، شناسایی و تبیین این حقوق و مصادیق آنهاست. مردم، مسئولان و رسانه‌ها همه باید نسبت به حقوق فرهنگی اشراف پیدا کرده و مطالبه‌گر آنها باشند. گام بعدی تنظیم سازوکارهای احقاق حقوق فرهنگی و مواجهه با تخریب‌های فرهنگی است.
امروز جامعه با آسیب‌های اجتماعی فراوانی مواجه است که ریشه آنها در تضعیف مؤلفه‌های فرهنگ خودی نهفته بوده؛ اما هیچ یک از ده‌ها دستگاه و نهاد فرهنگی کشور و هزاران مدیر و کارمند گذشته و حال این ساختارها پاسخگوی کم‌کاری‌ها و بعضاً تخریب‌های صورت‌گرفته در این حوزه نیستند.»
وی ادامه می‌دهد: «گام دیگر تعیین متولی پیگیری حقوق فرهنگی است. طبیعی است که بدون برنامه‌ریزی، رصد و پایش مستمر نمی‌توان از حقوق فرهنگی جامعه دفاع کرد. به‌این‌ترتیب تا زمانی که مصادیق حقوق فرهنگی مردم تبیین نشده و متولی دفاع از آنها مشخص نباشد، همچنان باید شاهد آثاری بود که باعث ترویج فساد اخلاقی و فرهنگی در جامعه می‌شوند.
باید از فیلمنامه‌نویس‌ها بپرسیم که چرا به این سمت رفته‌اند؟ شاید خلاقیت کم شده است و سوژه کم آورده‌اند. شاید دارند از روی دست هم می‌نویسند. باید از آنهائی که این موضوعات را مطرح می‌کنند بپرسیم اگر فیلمسازان سایر کشورها خانواده را بهتر نشان می‌دهند، شاید دلیلش این است که آنها موضوعاتی به‌روز، باورپذیر و نیز ضرورت جامعه را می‌سازند.
اینکه این‌طور هست یا آنها می‌توانند نشان بدهند؟ دو موضوع است. اینکه هست یا نیست؟ را نمی‌دانم، اما اینکه آنها فیلمی می‌سازند که مخاطب آن را باور می‌کند، باید ما هم این‌گونه فیلم بسازیم. قصه باید بتواند مخاطب را درگیر و همراه خودش کند تا حرفی را که می‌خواهد بزند و باورپذیر باشد. باید بگردیم به دنبال نکاتی که باعث می‌شود درگیر فیلم شویم. اگر موضوعات سرگرم‌کننده باشد بر مخاطب تأثیر می‌گذارد. موضوعات باید در عین سرگرم‌کنندگی، متناسب با موضوعات مختص جامعه و مناسب خانواده باشد.»
جای خالی خانواده تراز در سینما
فیلم‌ها و سریال‌ها به‌ندرت ارزش‌های خانواده مثل تشکیل خانواده مناسب، فرزندآوری، عشق بین زوجین و... را به تصویر کشیده‌اند، اگر علاقه‌ای هم باشد یا علاقه خیلی کم‌رنگ است یا خارج از عرف است، با توجه به این آثار می‌توان گفت: ما تصویری از خانواده تراز در فیلم و سریال‌های ایرانی نداریم. افزایش این روند در طی سالیان اخیر نشان می‌دهد فیلمسازان در صدد این هستند که این مسائل را به عنوان یک موضوع عادی در جامعه امروزی نشان دهند و این مسائل را به عنوان یک موضوع آسیب‌رسان مورد نقد قرار نمی‌دهند.
فیلم و سینما در کشور ما مانند بسیاری از کشورهای دیگر طرفد‌اران زیادی دارد به همین دلیل محتوای که این رسانه در اختیار مخاطب قرار می‌دهد بسیار حائز اهمیت و تأثیرگذار در جامعه خواهد بود.
مریم سادات ظهوریان، جامعه‌شناس و خانواده درمانگر می‌گوید: «سینما محیطی است که با توجه به ذهنیت فیلمساز و با توجه به نیاز جامعه ژانر موردنظر خود را به‌صورت داستان تنظیم می‌کند، مخاطب در این فیلم و سریال ممکن است خود را در جایگاه تک‌تک افراد در نمایش قرار دهد و در هنگام بروز مشکلات تحت‌تأثیر آنها قرار بگیرد.»
ظهوریان با اشاره به چارچوب‌های حاکم بر سینما بیان می‌کند: «سینما در هر جامعه‌ای با توجه به شرایط افراد آن جامعه تعریف می‌شود و دارای یک قانون و چارچوبی است، در کشور ما هم قوانین و چارچوب‌هایی هست؛ اما با فرازوفرودهایی همراه بوده؛ یعنی گاهی در آثار این چارچوب‌ها پیاده می‌شود و گاهی خیر تصویر خانواده در جامعه با سینما امروزی متفاوت است.»
این جامعه‌شناس با اشاره به‌سرعت رشد افکار در جامعه امروز اذعان می‌دارد: «ویژگی خانواده در سینمای امروز کشور ما منطبق با تمام سطوح جامعه نیست، با توجه به سرعت بالای رشد تفکرات و زندگی اجتماعی، در بیشتر مواقع آن چیزی که در فیلم و سریال‌ها به تصویر کشیده می‌شود با شکل اصلی خانواده در جامعه واقعی متمایز است.»
وی می‌افزاید: «روابط خانوادگی و بی‌حرمتی‌هایی که در اکثر فیلم و سریال‌ها نشان می‌دهند اصلاً مناسب نیست، مخاطب این آثار در بیشتر مواقع با تک‌تک افراد در اثر، هم‌زاد‌پنداری می‌کند و اگر در شرایط مشابه قرار بگیرد همان عکس‌العمل را نشان می‌دهد.»
ظهوریان با بیان این نکته که سینما می‌تواند ناهنجاری را به عنوان هنجار در جامعه رواج دهد، توضیح می‌دهد: «در ابتدا افراد با ناهنجاری که مواجه می‌شوند در مقابل آن جبهه می‌گیرند و برای آنها عجیب است؛ اما وقتی دائماً تکرار می‌شود قبح آن مسئله می‌ریزد و تبدیل به هنجار در جامعه می‌شود و برخوردها با آن موضوع عادی می‌شود، روابطی که در فیلم‌ها به تصویر کشیده می‌شود اوایل برای مخاطب قابل هضم نیست، اما رفته‌رفته در جامعه فراگیر می‌شود؛ سینما به‌راحتی می‌تواند هنجار را به ناهنجاری یا بالعکس تبدیل کند.»
وی با اشاره به تأثیرپذیری خانواده‌ها عنوان می‌کند: «خانواده و جامعه تا حد زیادی تحت‌تأثیر رسانه هستند و تقریباً محتواهای رسانه‌ها را دریافت می‌کنند، مهم آن است که بخش هنری و فرهنگی به اجماع برسند و با توجه به روحیات و افکار افراد خانواده و جامعه فیلم بسازند، در عین حال از چارچوب بومی و فرهنگی ایران خارج نشوند و نباید هر چیزی را که در هر جای دنیا ساخته می‌شود، کپی کنند. فیلمسازان باید به فرهنگ اصیل ایران توجه داشته باشند، زیرا تأثیرپذیری رسانه بیشتر از تمام آثار دیگر است.»
در سالیان اخیر به‌تدریج فرهنگ سینمایی ایران متأثر از عناصر غربی شده و عناصر ملی و فرهنگی در آنها کم‌رنگ شده است، در زمینه ارائه الگو از خانواده اصیل متناسب بافرهنگ ملی - مذهبی کشورمان ناتوان بوده و فقط به‌صورت سطحی به مسائل ورود پیدا کرده است، نه‌تنها راه‌حلی برای حل معضلات خانوادگی ارائه نداده، بلکه جای هنجار و ناهنجاری را هم در جامعه تغییر داده و باعث بروز مشکلات بیشتری در بستر خانواده و جامعه شده است. هنر هفتم نقش مهمی در فرهنگ‌سازی و ذائقه‌سازی ایفا می‌کند به همین دلیل اگر در ارائه الگوهای مناسب درست و مناسب عمل نکند ارزش‌های جامعه را تغییر می‌دهد. بنا بر فرمایشات رهبر معظم انقلاب اصلاح و تحول در سینما و تلویزیون بدون اصلاح پایه‌های معرفتی علوم‌انسانی غربی امکان‌پذیر نیست و اصلاح این پایه‌ها نیز در گرو استخراج الگوهای سبک زندگی اسلامی بر اساس ارزش‌های ملی و هنجارهای جامعه است و باید الگوهای خانواده تراز و سالم را افزایش دهند.
سینمای مناسب انسان و به دنبال آن جامعه و خانواده را می‌سازد و سینمای مبتذل به‌مرور خانواده‌ها و جامعه را به انحراف و انحطاط می‌کشاند. بدون شک ارتقای سطح کیفیت سینما و نمایش‌های هنری در ابعاد مختلف فکری، اجتماعی و... تأثیر دارد به همین دلیل سینما و رسانه باید در نشان دادن هنجارهای اجتماعی دقت لازم را داشته باشد تا ارزش و ضدارزش جابه‌جا نشود و ذائقه متناسب با فرهنگ دینی و ملی رواج پیدا کند. کارشناسان سینما و رسانه باید در شکل‌گیری فضا و بستری مناسب در این حوزه تلاش کنند و به دنبال تولید محتوای درست و مناسب باشند تا جایگاه خانواده ارتقا پیدا کند.