با من به کتابخانه بیا
نجمه سیددخت
کتاب نه فراموش می‌شود و نه جایگزینی دارد. دنیای اندیشۀ انسان، آن‌قدر بزرگ است که اگر همۀ انسان‌ها، راوی زندگی خود باشند؛ نه تاریخ شفاهی و نه تاریخ کتبی، قادر به ثبت و ضبط آن نیستند و بسیاری از وقایع تلخ و شیرین جامعۀ بشری، در لابلای زندگی پیچیدۀ انسان‌ها گم می‌شود؛ حتی فایل‌های صوتی کتاب که در عصر شبکه‌های اجتماعی خودنمایی می‌کنند؛ اگرچه در جای خود قابل استفاده هستند؛ اما نمی‌توانند جای کتاب را بگیرند.
کتاب‌هایی که در قفسه‌ها با نظم و ترتیب خوش نشسته‌اند، هرکدام در انتظار مخاطب خود به سر می‌برند؛ هر قفسه کتاب سخن‌ها دارد؛ یکی از ادبیات داستانی می‌گوید و دیگری از ادبیات کلاسیک و شعر و غزل... قفسۀ دیگر دست به فلسفه‌اش خوب است و از کانت و ارسطو و افلاطون می‌گوید. یک قفسه را می‌بینی با سیاست حرف می‌زند و دیگری با علم... قفسه‌ای هست که ادبیات خارجی را به رخ می‌کشد و در مقابل، قفسۀ داستان‌های ایرانی به رویت لبخند می‌زند.
میان قفسه‌های کتاب مانده‌ای و به نوبت از هر کتابی می‌گذری و بی‌اختیار سر تعظیم در برابر کسانی فرود می‌آوری که بی‌ادعا هر آنچه داشته‌اند، به پای تو ریخته‌اند که روشنایی‌بخش زندگی‌ات باشند. با این وجود؛ دردی که این یار مهربان می‌کشد بسیار طاقت فرساست!
اینجا فضای مدرن و امروزی است؛ آنچه نایاب است؛ اینجا یافتنی است. در اینجا شلوغی و ازدحام شهر را نمی‌بینی؛ با کتابدارانی آگاه سر و کار داری که برای مراجعان وقت می‌گذارند. با من به کتابخانه بیا و گذشته، حال و آینده را ورق بزن.
کتابخانۀ آستان قدس رضوی در جوار بارگاه مطهر حضرت رضا(ع)، یکی از کهن‌ترین کتابخانه‌های جهان است که در گذر قرن‌های متوالی، در حفظ و نگهداری میراث گذشتگان و نشر دانش و آگاهی سهم به‌سزایی داشته است.
اساس کتابخانۀ آستان قدس رضوی بر وقف است و نخستین کتاب به سال 327 قمری، توسط کشواد بن املاس، حکمران اصفهان وقف این کتابخانه شد. این کتابخانه یکی از کتابخانه‌های معتبر در جهت حفظ و نگهداری کتب منحصر به فرد می‌باشد و به دلیل وجود کتاب‌های وقفی و شرایط واقفان، حفظ و نگهداری منابع در این کتابخانه بسیار مورد توجه است. بر همین مبنا، در امور اجرائی و اداره کردن کتابخانه به لحاظ ارائه خدمات و نگهداری منابع، رعایت نظرات واقفان الزامی است. ارائه خدمات در دوره‌های صفویه، افشاریه و قاجار، صرفا محدود به امانت و یا قرائت کتاب در محل بوده و نظر به اینکه شرایط واقفان در امانت دادن و مهلت آن، محل نگهداری، نوع استفاده و مراجعه‌کنندگان متفاوت بوده است؛ غالبا خط مشی امانت کتاب را واقفان تعیین می‌کردند و کتابخانه نیز ملزم به اجرای آن بوده است.
نکته قابل توجه، ممنوعیت امانت کتاب در اواخر دورۀ قاجار به دستور ناصرالدین شاه است و دلیل آن هم آسیب دیدن کتاب‌ها و قرآن‌های خطی ذکر شده است. در سال 1342 تصمیم گرفته شد تا با تدوین نظامنامۀ داخلی، امانت کتاب با هدف عملی شدن نیات واقفان و استفادۀ عمومی از منابع، دوباره اجرا شود و البته که تدوین این نظامنامه و شروط امانت در دورۀ پهلوی انجام شد. این کتابخانه، پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مورد توجه و عنایت ویژه قرار گرفت و در سال 1374 کتابخانۀ مرکزی آستان قدس رضوی، به مساحت 28600 مترمربع، مورد بهره‌برداری قرار گرفت و در سال 1401 نیز، حدود 9 هزار متر مربع به مخازن کتابخانه افزوده شد.
کتابخانۀ آستان قدس رضوی، گنجینه‌ای ارزشمند از انواع منابع كتابخانه‌ای است که از غنی‌ترین مراکز فرهنگی كشور و جهان اسلام شمرده می‌شود. انتساب این مركز فرهنگی به حضرت شمس الشموس، باعث شده که طی هزار سال گذشته، منابع ارزشمندی به این آستان مقدس وقف و اهدا شود و در چند دهۀ اخیر، با رشد چشمگیر منابع و گسترش روزافزون خدمات و توسعۀ فضاهای كتابخانه‌ای؛ تمامی اقشارجامعه، اعم از استادان حوزه و دانشگاه، پژوهشگران، طلاب، دانشجویان، دانش‌آموزان و عموم علاقه‌مندان به دانش، از این منابع و امكانات بهره‌مند شده‌اند وافزون بر کتابخانۀ مرکزی، در 60 كتابخانه و مجتمع فرهنگی وابسته نیز، به گسترش دانش و خدمت‌رسانی به اصحاب علم و اندیشه اهتمام می‌ورزد.
ایجاد کتابخانه‌های تخصصی با موضوعات مرتبط با نیازهای مراجعان، پژوهشگران و زائران در جوار مضجع شریف حضرت علی بن موسی الرضا(ع)، همواره مورد تاکید متولیان آستان قدس رضوی بود و در همین راستا؛ پژوهشکدۀ تالار محققان نیز در سال 1374 راه‌اندازی شد. این تالار، بارزترین نمونۀ یک مرکز پژوهشی است که همه‌روزه پذیرای تعداد زیادی از جویندگان علم و دانش از داخل و خارج از کشوراست. در حال حاضر تعداد 4264 عضو با مدرک دکتری، 9112 عضو با مدرک کارشناسی ارشد و 425 عضو مؤلف، از خدمات این تالاربه صورت شبانه‌روزی استفاده می‌کنند.
علاوه‌بر این، کتابخانۀ شبانه‌روزی جامع گوهرشاد، کتابخانۀ تخصصی امام رضا(ع)، کتابخانۀ تخصصی علوم قرآن و حدیث، کتابخانۀ تخصصی ادبیات، تالار کتاب‌های لاتین، کتابخانۀ تخصصی جغرافیا، کتابخانۀ تخصصی هنر و موزه‌داری، واحد امور ترویج فرهنگ مطالعه و کتابخوانی، اندیشگاه رضوی و واحد فعالیتهای داوطلبانه و خادمیاری بخش‌های دیگری از کتابخانۀ آستان قدس رضوی است.
کتابخانۀ سیار نیز به دلیل گستردگی جغرافیایی شهر و كمبود کتابخانه در شهر مشهد، خصوصاً در نقاط محروم و دورافتاده از مركز شهر و همچنین مشكلات تردد برخی افراد همچون معلولان، جانبازان، نابینایان، بازنشستگان، اعضای هیئت‌علمی و... در سه بخش اهدای منابع، بخش تلفنی و بخش سیار فعالیت می‌کند. همچنین برای دسترسی آسان هموطنان و جلوگیری از تمرکزگرایی و ارائه خدمات به علاقه‌مندان، 23 کتابخانۀ وابسته به آستان قدس رضوی در سطح شهر مشهد و 18 کتابخانه هم در شهرهای سرخس، درگز، تربت حیدریه، قوچان، بیرجند، گناباد، روشناوند، سبزوار، قائن، بشروئیه، سوق، میبد، بروجرد، شوشتر، اهواز، کرمانشاه، یزد، تهران و یک کتابخانه هم درکشورهندوستان تاسیس شده است و هزاران نفرعضو در طول سال از آن‌ها استفاده می‌کنند.
کتابخانۀ آستان قدس رضوی از گذشتۀ دور به‌عنوان مأمنی شایسته برای نگهداری میراث مکتوب بوده و وجود نسخ خطی از قرن یک تا زمان حال، بیانگر اهمیت و موقعیت ممتاز آن است. در این کتابخانه، تهیه فهرست از نسخ خطی به بیش از 400 سال پیش برمی‌گردد و به دلیل اهمیت نسخ خطی، آستان قدس به مستندسازی آن‌ها اهتمام وافر داشته است، به‌نحوی که این نهاد را می‌توان یکی از مراکز پیشرو در فهرست‌نویسی قدیم و جدید نسخ خطی در جهان اسلام نامید. کلیۀ نسخه‌های خطی این مرکز دیجیتال شده و به صورت حضوری و غیرحضوری خدمات‌دهی می‌شود.
در حال حاضر، کتابخانه‌های آستان قدس رضوی تلاش می‌کنند تا با فراهم‌آوري مجموعه‌اي غني، روزآمد، مفيد و مرتبط با نياز اطلاعاتي مراجعان، انواع منابع و خدمات را براي جامعۀ استفاده‌‌کننده فراهم کنند و خدمات مطلوبی را به منظور رفع نيازهاي اطلاعاتي مراجعان و افزايش رضايت آنان ارائه نمایند.