نگاهی به بازنمایی از بانوان در محصولات فرهنگی و رسانه‌ای
حضور زنـان قهـرمان درآثار هنری
گروه گزارش
انقلاب اسلامی ایران طرح‌ها و دیدگاه‌های جدید و جایگزینی برای پدیده‌های انسانی و اجتماعی و سیاسی کهنه در جهان معرفی کرد. یکی از تازگی‌های انقلاب ما، تعریف جدید از حضور و بروز زن در جامعه است. پیام رهبر معظم انقلاب اسلامی به کنگره هفت هزار زن شهید کشور، منشور این تعریف تازه است.
رهبر معظم انقلاب در این پیام که در تاریخ 16 اسفند سال 1391 صادر شد، یک الگو و طرح جدید از زیست زن در جامعه را در انداخت. در این پیام، الگوی زن مسلمان ایرانی، نه‌تنها متمایز از الگوی غالب «زن غربی» بلکه متمایز از الگوی غالب «زن شرقی» تبیین و تعریف شده است. در بخشی از این پیام می‌خوانیم: «زن در تعریف غالباً شرقی، همچون عنصری در حاشیه و بی‌نقش در تاریخ‌سازی، و در تعریف غالباً غربی، به مثابه موجودی که جنسیت او بر انسانیتش می‌چربد و ابزاری جنسی برای مردان و در خدمت سرمایه‌داری جدید است، معرفی می‌شد. شیرزنان انقلاب و دفاع مقدس نشان دادند که الگوی سوم، «زن نه شرقی، نه غربی» است. زن مسلمان ایرانی تاریخ جدیدی را پیش چشم زنان جهان گشود و ثابت کرد که می‌توان زن بود، عفیف بود، محجبه و شریف بود و درعین حال، در متن و مرکز بود. می‌توان سنگر خانواده را پاکیزه نگاه داشت و در عرصه سیاسی و اجتماعی نیز سنگرسازی‌های جدید کرد و فتوحات بزرگ به ارمغان آورد. زنانی که اوج احساس و لطف و رحمت زنانه را با روح جهاد و شهادت و مقاومت درآمیختند و مردانه‌ترین میدان‌ها را با شجاعت و اخلاص و فداکاری خود فتح کردند. در انقلاب اسلامی و در دفاع مقدس، زنانی ظهور کردند که می‌توانند تعریف زن و حضور او در ساحت رشد و تهذیب خویش، و در ساحت حفظ خانه سالم و خانواده متعادل، و در ساحت ولایت اجتماعی و جهاد امر به معروف و نهی از منکر، و جهاد اجتماعی را جهانی کنند و بن‌بست‌های بزرگ را در هم بشکنند....»
و در پایان پیام مقام معظم رهبری تصریح شده است: «زن مجاهد مسلمان ایرانی، معلّم ثانی برای زنان جهان خواهد بود؛ پس از معلم اول که زنان مجاهد صدر اسلام بودند.»
تحت‌تأثیر این نوع نگاه به زن در جامعه بعد از انقلاب اسلامی، شاهد شکوفایی و پویایی کم‌نظیر بانوان در ایران بوده‌ایم، طوری که جامعه اسلامی ما به یک الگوی نمونه جهانی در زمینه بها دادن به بانوان در عرصه‌های مختلف علمی، ورزشی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی تبدیل شد. تعداد بالای مدال‌آوران رقابت‌های معتبر و مهم ازجمله مسابقات المپیک و همچنین المپیادها و مسابقات علمی گوناگون و تعداد قابل‌توجه دانشجویان و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی و متخصصان در رشته‌های مختلف، آمارهای جالب و تأمل‌برانگیزی را درباره رشد و پیشرفت زنان در کشور ما طی چهار دهه گذشته را نشان می‌دهد. حتی در زمینه‌های هنری و رسانه‌ای نیز امکان فعالیت زنان در رشته‌هایی چون سینما، موسیقی، تئاتر و... با قبل از انقلاب قابل مقایسه نیست.
بااین‌حال، این الگوسازی در رسانه‌ها و به‌ویژه در سینما و سریال‌های شبکه نمایش خانگی معکوس است. در کمتر فیلم سینمایی می‌توان تصویری از الگوی سوم زن دید. در اغلب آثار سینمایی ما زنان یا همان تصویر کلیشه‌ای شرقی را یادآوری می‌کنند یا غرب‌زده هستند. در شبکه نمایش خانگی اوضاع از این هم بدتر است. یک مرور بر سریال‌های پخش‌شده از سکوهای نمایش خانگی در سال 1403 نشان می‌دهد که تقریبا همه زنانی که در این سریال‌ها نمایش داده شده‌اند، خلافکار و مجرم یا بحران‌زده هستند.
وقتی زن خانه‌دار در سینما زیر آوار می‌ماند!
این در حالی است که همه کارشناسان و متخصصان صحه می‌گذارند که آنچه آثار هنری، به‌ویژه محصولات رسانه‌ای به تصویر می‌کشند، علاوه‌بر یک بازنمایی، یک نوع فرهنگ‌سازی-یا تخریب فرهنگی- هم محسوب می‌شود. یعنی آنچه به طور مستمر در یک محدوده زمانی در سریال‌ها یا فیلم‌های سینمایی به خورد جامعه داده می‌شود، رفته‌رفته تبدیل به یک واقعیت در جامعه نیز خواهد شد.
انسیه شاه‌حسینی، نویسنده و کارگردان در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان می‌گوید: «یکی از مشکلات ما این است که خیلی از آثاری که در سینما یا نمایش خانگی می‌بینیم، برآمده از عقده‌های شخصی سازندگان آثار هستند! مثلاً یک خانم در جوانی از مردی یک ظلمی دیده و مطابق با همان عقده فیلمنامه می‌نویسد یا فیلم و سریالی را می‌سازد! هنرمند نباید این‌گونه کار کند. الان مشکل ما این است که هنرمندان در سینما و عرصه تولید سریال، عقب‌تر یا دوشادوش مخاطب هستند. این در حالی است که یک هنرمند باید کیلومترها جلوتر از مخاطب بایستد و بگوید بیا طرف من. مسائل غیراخلاقی که غربی‌ها امروز از آن عبور کرده‌اند و خودشان هم فهمیده‌اند طرح‌شان در هنر زیان‌بار است، از سوی برخی هنرمندان ما برجسته می‌شود و جلوی خانواده‌ها قرار می‌گیرد و می‌گویند: این تو هستی! درحالی‌که باید بگویند این تو نیستی! یعنی هنرمند اگر هم قرار است زشتی را نشان دهد باید به مخاطبش بگوید درست است که چنین اتفاقاتی برای این کاراکتر رخ‌داده، اما تو نباید مثل آن باشی و تو برتر از او هستی و باید راه درست را انتخاب کنی و... بنابراین وقتی یک هنرمند اطرافش را خوب نمی‌بیند، درنتیجه مهم‌ترین موضوع که زن خانواده است زیر آوار می‌ماند.»
زنان مسلمان و الگوسازی از طریق فرهنگ
مریم عرفانیان، نویسنده و فعال عرصه ادبیات پایداری است که نوشته‌ها و داستان‌های کوتاه ایشان را در صفحه فرهنگ و مقاومت روزنامه کیهان هم می‌خوانید. خانم عرفانیان اخیراً به‌عنوان یکی از زنان تأثیرگذار در استان خراسان رضوی معرفی و مورد تقدیر قرار گرفت و تابه‌حال 60 کتاب از وی منتشر شده و سه کتاب جدید هم در دست نشر و دو کتاب هم در دست نگارش دارد. جالب این است که خانم عرفانیان با این حجم از کار و فعالیت و کتاب‌هایی که مستلزم انجام مصاحبه‌ها و کار پژوهشی طولانی هستند اما از زندگی خانوادگی موفقی هم برخوردار است و دو فرزند دارد.
او برنامه‌ریزی و از خودگذشتگی را دو اصل مهم در انجام موفقیت‌آمیز فعالیتش در دو حیطه (مدیریت خانواده و پژوهش و نویسندگی) می‌داند و بیان می‌کند: «در کنار خانواده هستم؛ اما زمان‌های استراحتم را به کار نویسندگی اختصاص می‌دهم.»
عرفانیان همچنین درباره اینکه چه عواملی باعث شده تا به‌عنوان یکی از هشت زن تأثیرگذار استان خراسان رضوی در سال 1403 معرفی شود، توضیح می‌دهد: « من هر جا حضور می‌یابم، پوشش کامل و برتر (چادر) دارم تا نشان دهم برخلاف آنچه برخی خانم‌ها می‌گویند، با حجاب کامل هم می‌توان کارها را انجام داد و کسی که بخواهد برای جامعه کاری انجام دهد، می‌تواند با حجاب چادر پله‌های ترقی را طی کند. یکی از تاثیرات پوشش این است که به رشد شخصیت یک خانم کمک می‌کند. دیگر اینکه سعی می‌کنم به لحاظ تجربیات کاری در حیطه نویسندگی و نوشتن کتاب و داستان و کار و فعالیت اجتماعی مثل برگزاری جلسات و نشست‌ها روی دیگران تاثیر داشته باشم تا بقیه را هم به این امور سوق بدهم.»
وی تأکید می‌کند: «بانویی که دارای پوشش مناسبی است باید بتواند به لحاظ اخلاقی نیز دیگران را جذب کند تا تأثیرگذار باشد. باید بیان آرام و شیوایی داشته باشد و از تندخویی دوری کند. تأثیرگذاری را از شهدا یاد گرفته‌ایم، مثلاً وقتی کتاب «طائر قدسی» درباره شهید مدافع حرم امین کریمی را می‌نوشتم متوجه شدم که یک‌بار یکی از دوستانش برخورد بدی با او داشت، اما شهید هیچ واکنش تندی نشان نمی‌دهد. وقتی از او پرسیدند چرا در قبال رفتار بد دوستت عکس‌العمل متقابل نشان نمی‌دهی؟ شهید کریمی در جواب گفت که من هم اگر بد برخورد کنم که مثل او می‌شوم؛ من با رفتار و اخلاق و شیوه بیانم تلاش می‌کنم بر دیگران تأثیر بگذارم.»
این نویسنده ادامه می‌دهد: «به‌طور کلی اخلاق‌مداری در تأثیرگذار شدن یک بانوی مسلمان بسیار تأثیرگذار است، مثلاً من خودم دائم با بانوان جلسات و نشست‌های مختلفی برگزار می‌کنم؛ اما هیچ‌گاه از زبان من غیبت یا بدگویی دیگران را نشنیده‌اند. همچنین تلاش دارم بدون هیچ چشمداشتی به نویسندگان جوان و تازه‌کار کمک کنم تا مطالب بهتری بنویسند.»
توجه به فرم مناسب برای الگوسازی
مریم عرفانیان درباره اینکه قلم یک نویسنده چگونه می‌تواند برای زنان الگوساز باشد، می‌گوید: «یکی از نکاتی که خیلی تأثیرگذار است مخاطب‌شناسی است. یعنی یک نویسنده باید این را در نظر بگیرد که مخاطبش چه حس و برداشتی خواهد داشت و ساده‌انگار نباشد و از نوشتن یک مطلب معمولی پرهیز کند. نویسنده مانند یک فیلمساز باید بتواند از تمام آموزه‌های هنری که آموخته در کارش استفاده کند و از همه عناصر هنری استفاده کند تا متن موردنظر خودش را به بهترین نحو بنویسد. این‌گونه است که شخصیت‌های کتاب‌ها یا آثار ما می‌توانند برای جامعه الگوسازی کنند. به طور مثال کتاب‌های «لیلی منم»، «عطر پیراهن تو» و «راهی برای رفتن» درباره بانوانی هستند که می‌توانند الگوی زنان باشند و من سعی کردم در بهترین قالب ادبی به آنها بپردازم.»
وی می‌افزاید: «شخصیت‌های کتاب‌هایی که نام بردم با الگو گرفتن از حضرت فاطمه زهرا و حضرت زینب به قهرمان تبدیل شده‌اند. مثلاً شخصیت اصلی کتاب راهی برای رفتن می‌گفت: می‌خواهم؛ مانند حضرت زینب پرستار رزمندگان باشم. در تمام طول تاریخ اسلام، حضرت زهرا و حضرت زینب، الگوی بانوانی بوده‌اند که به بانوان الگو و قهرمان در زمانه خودشان تبدیل شدند.»
این مدرس نویسندگی در پایان یادآور می‌شود: «با توجه به بحث مهم عفاف و حجاب که این روزها در جامعه ما مطرح است و برخی فکر می‌کنند که آزادی زن؛ یعنی نداشتن حجاب، باید بگویم اگر این قضیه را از جنبه روان‌شناختی هم نگاه کنیم پوشش بهترین زینت برای یک زن است که نه‌تنها محدودیت نیست؛ بلکه یک زن وقتی با حجاب کار می‌کند، نشان می‌دهد که فقط برای فعالیت اجتماعی وارد صحنه شده و این پوشش باعث می‌شود تا یک زن از اعتبار و احترام بیشتری برخوردار شود و سلامت روانی زن در جامعه تضمین می‌گردد. زن محجبه با آرامش قلبی در جامعه کار می‌کند؛ چون می‌داند که کسی از منظر کالا به او نگاه نمی‌کند.»
بانوانی که قهرمان دوران ما هستند
هر دو بانوی هنرمندی که در این گزارش با آنها به گفت‌وگو پرداختیم، زنان امروز در غزه و لبنان را الگوهایی برای زن قهرمان در آثار ادبی و هنری می‌دانند.
مریم عرفانیان تأکید می‌کند: «این روزها و در جریان وقایع غزه، لبنان و سوریه بانوان تأثیرگذاری ظهور کردند که الهام‌بخش و الگو هستند و نویسندگان باید بتوانند آنها را پیدا کنند و درباره‌شان بنویسند.»
انسیه شاه‌حسینی هم توضیح می‌دهد: «شرایط جهانی و به‌ویژه شرایط منطقه‌ای دچار زخم‌های زیادی است؛ اما برخلاف این شرایط ما آدم‌هایی را می‌بینیم که خودشان را به بهترین شکل ممکن نشان می‌دهند. مثلاً در منطقه ما هر روز یک قهرمان ساخته می‌شود. در این شرایط بانوان قهرمان بسیاری هم ظهور کرده‌اند؛ زنان فلسطینی قهرمانان جهان امروز هستند. به همین دلیل هم رژیم صهیونیستی در غزه، بیشتر زنان را هدف قرار می‌دهد. چون زنان عامل نسل‌سازی هستند.
یادم می‌آید پشت لباس یک سرباز کثیف اسرائیلی نوشته بود که من با یک گلوله دو نفر را می‌کشم؛ بعد تصویر یک زن حامله را همراه این نوشته ترسیم کرده بود. در این شرایط هنرمندان ما خیلی مسئله دارند که راجع به آن حرف بزنند. اما تمام این مسئله را نادیده می‌گیرند. این در حالی است که می‌توان از دل ماجراهای روز اطراف ما بهترین سوژه‌ها و برترین قهرمانان را به نمایش درآورد. البته منظور من این نیست که فیلمسازان فقط سراغ مسائل خارج از کشور بروند، اما این‌گونه موضوعات می‌تواند بهانه‌ای برای پرداختن به زیبایی‌های وجود یک زن و صبر و استقامت او باشد. من همیشه گفته‌ام که یکی از ویژگی‌های خوب دفاع مقدس ما این بود که زنان زیبایی خودشان را نشان دادند. زنان ما در دوران دفاع مقدس مثل یک قهرمان ایستادند. چه بسیار زنانی که پدرشان، شوهرشان یا برادرشان را یک‌شبه از دست دادند و قهرمان خانواده خودشان شدند. اگر کسانی که دوربین و قلم و تریبون در دستشان است چنین موضوعاتی را ببینند و در آثارشان نمایش دهند، حال جامعه نیز بهتر خواهد شد.»