نگاهی به مستند «کودک سرباز»
خواب آشفته بی‌بی‌سی
بهنام علی‌پور
«کودک سرباز» مستندی است با موضوعِ حضورِ کودکان در جبهه که به ظاهر بر مبنای دغدغه‌‌های درست شکل گرفته است؛ اما نه شعار این اثر با مرکز نشر و پخش آن سنخیت دارد و نه خط سیر مستند مُنتج به فرضیه جامع و نظریه درست می‌شود. در کوتاه‌ترین تشریح، این مستند را می‌توان غیر علمی، ناقص و ضعیف توصیف کرد و کارگردان آن رو «پروژه بگیر» نامید. چراکه توضیح و تشریح رخدادهای اجتماعی بدون در نظر گرفتن شرایط زیست افراد جامعه و زمان رخداد، یک نمایشِ عقیم از سوژه و موضوع مورد بحث است.
شاکله مستند
موضوع و مسئله مستند در رابطه با حضور کودکان در جبهه‌ها است و کارگردان این اثر از تمام توش و توان خود بهره گرفته تا حضور کودکان در دفاع مقدس را به عنوان یک پروژه از جانب جمهوری اسلامی جا بیندازد و وجود آنها در جبهه را برنامه و طرح تعیین شده نظام معرفی کند، با این وجود، دیکته کردن این تفکر به مخاطب امروز و نسل جوان که کمتر با تاریخ جنگ آشناست، یک پروژه برای تحریف تاریخ (تاریخ‌سازی) و یک جریان انحرافی است که نباید به سادگی از کنار آن عبور کرد.
از سوی دیگر، رسانه‌ای که در معرفی، مانور تبلیغاتی و پخش این مستند دخیل است یعنی«بی‌بی‌سی» یکی از عوامل ظلم و ستم به ایران در ۸ سال دفاع مقدس است؛ حالا چرا و چگونه در نقش دایه دلسوزتر از مادر ظاهر شده است!؟ آیا این مسئله جای شک و تردید ندارد؟ از طرفی، لباسِ نوع‌دوستی و مخالفت با جنگ نیز به تن «بی‌بی‌سی» زار می‌زند و قواره این بنگاه خبری نیست.
درباره این مستند و موضوع آن باید گفت: اولاً برخلاف ادعای مستند فیلم‌برداری از کودکان و مصاحبه با آنها با هدف ترغیب و دعوت نیرو به خط مقدم نبوده بلکه نیّت از این کار نمایش رشادت و کار بزرگِ کودکانی بوده است که بر خلاف انتظار و روال جا افتاده و بدون اینکه تکلیف شرعی و قانونی داشته باشند، پای در این عرصه نهاده‌اند؛ اگر نمایش چنین رشادتی موجب غلیان احساسات و حضور پرشور رزمندگان (بدون در نظر گرفتن سن و سال) در جبهه‌های حق علیه باطل شده است نشان از غیرت، شهامت و وطن‌دوستی ایرانیان دارد نه طراحی پروژه برای بسیج و اعزام نیرو به جبهه‌ها؛ ثانیاً هیچ‌کس منکر آسیب‌های جنگ به رزمندگان فارغ از هر سن و سالی نیست. ثالثاً، بهتر بود خانم آهنگرانی حفظ آبرو و اعتبار کرده و فیلم‌های سینمای ایران در رابطه با موضوع حضور کودکان درجبهه را مرور می‌کرد؛ یا خاطرات کودکان را تورق می‌کرد تا با سیل گزاره‌های متفاوت نسبت به دیدگاه خود رو‌به‌رو شود، شاید این‌گونه در این مستند «یکطرفه به قاضی» نرفته و با یک دید جامع همه زوایای این موضوع را بررسی می‌کرد.
رابعاً، بد نیست حالا که کارگردان، نقش دغدغه‌مند و دلسوزِ رزمندگان بخصوص کودکان سرباز را بازی می‌کند، یقه کودک‌کشان اسرائیل را نیز بگیرند، یا حداقل تَشری به حامیان انگلیسی و آمریکایی آنها بزنند. از طرفی دیگر چرا عامل اصلی این جنگ یعنی متجاوز و متحدانش در این مستند حتی ذره‌ای مورد مؤاخذه قرار نمی‌گیرند و انگشت اتهام فقط به سوی مدافع است!؟
مع‌الوصف، دعوت بی‌بی‌سی به تماشای این مستند و شانتاژ خبری آن حکایت «دم خروس و قسم حضرت عباس» است. چطور ممکن است بنگاه خبری که حافظ منافع بریتانیا است و در نشر و تبلیغ عقاید جنایتکاران ذره‌ای کوتاهی نمی‌کند دلسوز کودکان ایرانی در جنگ باشد!؟ از طرفی مصاحبه شونده‌ای که به علت حضور در جنگ شیمایی شده است به آلمان پناه برده، یعنی کشوری که عامل فروش و واگذاری بمب‌های شیمیایی به حزب بعث عراق بوده!؟ اگر کارگردان و بنگاه خبری بی‌بی‌سی به جِد خود را حامی کودکان می‌دانند، چرا در راه رسواسازی رژیم اشغالگر گام بر نمی‌دارند!؟ چرا با یاری و مساعدت و بسیج نیرو جنایات غرب و همپالگی‌هایشان را مستندنگاری نمی‌کنند!؟ عجیب نیست اگر لنز کارگردانی که از انسان دوستی و روشنفکری فقط پُز دادن آن را بلد است، به سوی جنایات رژیم اشغالگر و رخدادهای فلسطین نچرخد، از بی‌بی‌سی نیز انتظار نمی‌رود چنین مستندی درباره جنگ فلسطین بسازد چراکه «چاقو دسته خود را نمی‌برد» و رژیم صهیونیستی روزی نطفه شوم انگلیس به حساب می‌آمد و امروز فرزندی است که چندین پدر دلسوز از موجودیت آن دفاع می‌کنند.
نتیجه‌گیری کارگردان
نتیجه‌گیری یک اثر به صورت چکیده، تمامِ مسئله و ایهام یک پژوهش را دسته‌بندی و ارائه می‌کند. نتیجه‌گیری این مستند که با نریشن پگاه آهنگرانی، فصل الخطاب این مستند را رقم می‌زند به قدری سطحی، بدون پشتوانه علمی_فکری و کودکانه است که عدم تسلط کارگردان بر موضوع مستند را فریاد می‌زند.
«جنگ ایران و عراق پس از ۸ سال در سال ۱۳۶۷ پایان یافت، این جنگ نهایتاً هیچ تغییر در مرزهای دو کشور به وجود نیاورد و دستاوردی برای هیچ‌کدام از طرفین نداشت!»
اینها بخشی از narration (روایتگری) پایانی مستند «کودک سرباز» ساخته پگاه آهنگرانی است؛ با توجه به این نتیجه‌گیری شتابزده سؤال این است که دستاورد از نظر کارگردان این مستند چیست!؟ آیا دفاع از مرزها و بیرون راندن متجاوز دستاورد به حساب نمی‌آید؟
در نهایت باید گفت که مستند «کودک سرباز» به شدت درگیر زمان پریشی (آناکورنیسم) است و حرف علمی و جدی برای عرضه ندارد؛ به عبارتی دیگر این مستند رخداد‌ها و پدیده‌های تاریخی را با ارزش‌های کنونی مورد سنجش قرار می‌دهد و نسبت به شرایط فکری، زمانی، محیطی و زیستی جامعه و فضای حاکم بر آن در دفاع مقدس بی‌توجه است. نکته‌های بسیاری از این دست وجود دارد که پس از دیدن این مستند می‌توان بر مبنای آنها این کار را مغلوط برشمرد اما کشش اثر بیش از این خطوط را نمی‌طلبد و «تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل».