راه‌های مصرف بهینه آب در بخش کشاورزی و شیوه‌های نوین کشت-بخش نخست
برون‌رفت از آبیاری سنتی و ارتقای کمی و کیـفی محصولات
تارا وحیدی
ما همچنان افزایش امنیت غذایی را در گرو افزایش اراضی زیر کشت می‌دانیم و هیچ تلاشی برای توسعه روش‌های کشاورزی گلخانه‌ای، هیدروپونیک و... انجام نمی‌دهیم. آبیاری در کشور ما به روش نیاکان هزاران ساله ما انجام می‌شود و هیچ استفاده‌ای هم از تجارب سایر کشورها نداریم. مجموع این اقدامات سبب شده که بخش کشاورزی ما سهم بالایی از آب مصرفی را به خود اختصاص دهد که آمار ارائه شده به طور میانگین از 70 تا 90 اعلام شده است.
استفاده از شیوه‌های کشاورزی مدرن نه‌تنها می‌تواند منابع آبی را حفظ کند، بلکه با کاهش هزینه‌ها، بهره‌وری را نیز افزایش خواهد داد. کاهش استفاده از آب می‌تواند تا حد زیادی قیمت مواد غذایی تولیدشده را پایین آورد، زیرا در این صورت سرعت تولید مواد غذایی بیشتر شده و درنتیجه می‌توان مقدار بیشتری از نیازهای غذایی جهان را در مدت‌زمان کوتاه‌تری برطرف کرد.
یکی از روش‌هایی که امروزه در مناطق کویری برای تأمین آب موردنیاز در کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرد، بازیافت فاضلاب است. با استفاده از این روش می‌توان حتی تا 25 درصد آب مصرفی در کشاورزی را نیز تامین کرد. برای بازیافت فاضلاب معمولا از نانو ذرات مغناطیسی در جهان استفاده می‌شود. این نانو ذرات می‌توانند به‌طور انتخابی انواع مختلف آلاینده‌ها را از فاضلاب حذف کنند. به‌این‌ترتیب فاضلاب دوباره در کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرد. استفاده از نانو ذرات باعث می‌شود که آلودگی‌های آب کاملا از بین رفته و درنتیجه جذب آن توسط گیاه هیچ مشکلی را ایجاد نکند.
بهینه‌سازی مصرف آب در کشاورزی با تکنولوژی مدرن
تجربه ثابت کرده که زمان استفاده از شیوه‌های سنتی در کشاورزی به سر آمده است. زیرا استفاده از این شیوه‌ها مستلزم استفاده از بخش زیادی از منابع طبیعی موجود است.
در حال حاضر بخش زیادی از منابع آب جهان توسط کشاورزی تأمین می‌شود، بنابراین برای حفظ این منابع باید از روش‌های نوین و فناوری‌های جدید برای بهینه‌سازی مصرف آب در کشاورزی استفاده کرد.
استفاده از شیوه‌های جدید کشت مانند: هیدروپونیک و همچنین شیوه‌های نوین آبیاری مانند آبیاری قطره‌ای یا هوشمند در کنار بازیافت فاضلاب، روش‌هایی هستند که محققان برای حفظ منابع آب و بهبود کیفیت محصولات کشاورزی تولیدشده توصیه می‌کنند. گلخانه‌های شیشه‌ای از جدیدترین تکنولوژی روز دنیا با کمترین مصرف میزان آب، بیشترین بهره‌برداری در محصولات خود نظیر: گوجه‌فرنگی، فلفل‌دلمه‌ای و بادمجان را دارند.
سهیلا دیلمان، مهندس کشاورزی برایمان درباره شیوه کشت بدون خاک یا هیدروپونیک توضیح می‌دهد: «یکی از جدیدترین شیوه‌هایی که می‌تواند نقش بسیار مؤثری در کاهش مصرف آب در کشاورزی داشته باشد، استفاده از روش کشت بدون خاک است. در این روش برای تأمین مواد مغذی محصولات از آب استفاده شده و محلول‌هایی در آن ریخته می‌شود. هرچند اسم این روش آب کاشت است؛ اما آب زیادی در آن مصرف نمی‌شود، زیرا گیاهان در داخل محفظه‌هایی قرار گرفته‌اند و تنها به مقدار مورد نیاز آب به آنها داده می‌شود.
در کشت هیدروپونیک شرایط کاشت گیاهان به طور کامل کنترل می‌شود. درنتیجه گیاه تنها زمانی مواد مغذی دریافت خواهد کرد که به آن نیاز دارد. این شیوه علاوه‌بر اینکه کیفیت محصولات را بهبود می‌بخشد، می‌تواند در حفظ منابع آبی و خاک نیز مؤثر باشد. در کنار اینها کشت گیاه با این روش، سرعت کار را افزایش داده و بازدهی را نیز بالا می‌برد.» استفاده از روش‌های هوشمند برای ذخیره آب در مناطق خشک یکی دیگر از شیوه‌های نوین کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی محسوب می‌شود.
دیلمان در ادامه می‌گوید: «در مناطق خشک برای حفظ منابع آبی، از روش‌های هوشمند استفاده می‌کنند. این روش‌ها در واقع نتایج تحقیقاتی هستند که بر اساس تغییرات اقلیمی برنامه‌ریزی شده‌اند. نتایج این تحقیقات به کشاورزان کمک می‌کند تا با تغییرات آب‌وهوا سازگار شده و تأثیر آنها را بر روی محصولات خود به حداقل برسانند. در این شیوه‌ها تلاش می‌شود تا در زمان بارش باران آب آن با استفاده از روش‌های هوشمند جمع‌آوری‌شده و در محلی نگهداری شود. همچنین این روش‌ها به کشاورزان برای انتقال آب به مخازن، با کمترین میزان هدررفت نیز کمک خواهند کرد.
به‌این‌ترتیب در زمان گرم شدن هوا و عدم بارش باران می‌توان از این آب استفاده کرد.» این مهندس کشاورزی در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «در مناطق سنتی‌تر و برای صرف هزینه کمتر، یک راه‌حل ارزان و عملی برای بهینه‌سازی مصرف آب در کشاورزی وجود دارد. سیستم‌های آبیاری قطره‌ای می‌توانند به‌صورت مکرر و هر بار در مقادیر کم و به‌صورت هدفمند، آب موردنیاز گیاهان و محصولات را تأمین کنند. برای جای‌گذاری این سیستم‌ها باید لوله‌هایی در زیرزمین حفر کرده و سوراخ‌های کوچکی را در لوله‌ها و در ناحیه‌ای نزدیک به ریشه گیاهان ایجاد کرد. به این‌ترتیب می‌توان مطمئن شد که مقدار آب هدررفته در اثر تبخیر سطحی به حداقل خواهد رسید. این لوله‌ها به طور مکرر و در فواصل کوتاه باز می‌شوند و می‌توانند آب گیاهان را در جایی که به آن نیاز دارند تأمین کنند. این نوع از سیستم‌ها، یکی از بهترین روش‌های آبیاری و تولید سبزی‌ها در مناطقی با آب‌وهوای خشک و نیمه‌خشک هستند.»
هفتاد درصد سهم بخش کشاورزی از مصرف آب
هرگونه بحرانی حاصل نوعی عدم تعادل بین دو سوی عرضه و تقاضا است و بحران آب نیز از این قاعده مستثنی نیست. کشاورزی یکی از عوامل اصلی سمت تقاضا است و بی‌گمان بهره‌وری پایین مصرف آب در این بخش وجود دارد، اما به‌غلط ادعا می‌شود که بخش کشاورزی مصرف‌کننده بیش از ۹۰ درصد منابع آبی کشور است، درحالی‌که مطالعات دقیق این سهم را در حدود ۷۰ درصد نشان می‌دهد. دکتر علی‌اکبر براتی، استادیار گروه مدیریت و توسعه کشاورزی دانشگاه تهران ضمن بیان مطالب بالا توضیح می‌دهد: «ریشه اصلی بحران کم‌آبی ایران در عرضه آب است، چرا که بیش از ۷۴ درصد از حجم نزولات جوی در ایران در سال‌های گذشته به‌صورت تبخیر و تعرق از دسترس خارج می‌شده است.» این پژوهشگر حوزه مدیریت کشاورزی ادامه می‌دهد: «از سویی هر درجه افزایش در میانگین دما، موجب افزایش ۵ تا ۷ درصدی در حجم تبخیر و تعرق می‌شود و باتوجه‌به افزایش ۱.۵ درجه‌ای میانگین دمای کشور طی ۳۰ سال گذشته و پیش‌بینی افزایش ۲.۵ درجه‌ای طی ۳۰ سال آینده که خود عمدتاً ناشی از انتشار گازهای گلخانه‌ای از سوی صنعت و جامعه شهری است، حجم قابل‌توجهی از آب در دسترس کشور در سال‌های آینده عملاً غیرقابل‌دسترس خواهد بود. این میزان به‌مراتب بالاتر از سهم مصرفی بخش کشاورزی است.»
دکتر براتی تأکید دارد: «در سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی درباره آب، باید مسائل عرضه آب و همچنین لزوم مبارزه با پدیده انتشار گازهای گلخانه‌های و گرمایش زمین را در نظر داشت. رفع این بحران مستلزم نگاهی دوسویه به هر دو سمت تقاضا (از طریق افزایش بهره‌وری مصرف آّب) و به‌ویژه عرضه (کاهش حجم تبخیر و تعرق از طریق مقابله با پدیده گرمایش زمین) است.»
سند امنیت غذایی در مقابل خشکسالی
تیرماه سال گذشته بود که سند امنیت غذایی ایران به تصویب و برای اجرا ابلاغ شد. امسال حالا سال اول اجرای این سند است. بخش کشاورزی متهم اصلی بحران آب در ایران که سهمی حدود ۹۲ درصدی از مصرف آب کشور دارد. طبق گزارش‌های وزارت نیرو، از مصرف سالانه ۹۸ میلیارد و صد میلیون مترمکعب آب در کشور، حدود ۸۸ میلیارد مترمکعب در بخش کشاورزی، حدود هشت میلیارد مترمکعب در بخش شرب و حدود دو میلیارد مترمکعب در بخش صنعت مصرف می‌شود. بر اساس این سند دیگر وقت آن رسیده که بخش کشاورزی تغییراتی اساسی را در نحوه کشت و البته محصولات مورد کشت خود اعمال کند. آن‌گونه که در سند امنیت غذایی ایران آمده تا سال ۱۴۱۱ دست‌کم ۳۰ میلیارد مترمکعب در مصرف آب در بخش کشاورزی کاهش یابد و از ۸۱ میلیارد مترمکعب به ۵۱ میلیارد مترمکعب برسد. همچنین در این سند آمده که ناترازی آبخوان‌ها باید در ۱۴۱۱ به منفی ۱۰۵ میلیارد مترمکعب برسد؛ درحالی‌که اکنون ۱۵۰ میلیارد مترمکعب است. جدای از اینها ۱۵ میلیارد مترمکعب هم باید مصرف در بخش صنعت، شرب و خانگی و خدمات کاهش پیدا کند.
کارشناسان حوزه آبی که این اقدام را یک جراحی بزرگ می‌دانند، می‌گویند: «برای تحقق این اهداف باید از اقتصاد آب محور فاصله بگیریم.» جالب است که بدانید امروز چیزی نزدیک به ۲۰ میلیون از جمعیت کشور ما در روستاها سکونت دارند. ۲۵ درصد اشتغال کشور و ۱۷ درصد تولید ناخالص کشور متعلق به حوزه کشاورزی است. کشاورزان نزدیک به ۱۳۰ میلیون تن انواع محصولات زراعی، باغی، دام، شیلات و آبزیان را با زحمت بسیار زیاد تولید می‌کنند، اما از این حلقه زنجیره تولید به بعد در زنجیره تأمین، یعنی از مزرعه تا سفره مردم همیشه توسط واسط‌ها و دلال‌ها پر شده است که باوجود تلاش کم، سودهای فراوانی را عاید خود می‌کنند. همین مسئله باعث شده که حلقه اول زنجیره که همان کشاورزان و دامداران هستند، منابع لازم برای استفاده از روش‌های نوین اما بهره‌ور را نداشته باشند.
خواسته بخش کشاورزی
مجید مهدوی، عضو کمیسیون کشاورزی مجلس شورای سلامی با تأکید بر ضرورت اجرای قوانین خوب و مترقی‌ای که وجود دارد، خاطرنشان می‌کند: «از مجلس انتظار داریم که بعد نظارتی خود را بر قوانین مصوب گذشته تقویت کند. جهت اجرای قوانین مصوب مجلس، باید ضمانت اجرا دیده شود تا اگر وزارتخانه و دستگاهی در اجرای قوانین کوتاهی کرد، عواقبی در انتظارش باشد و یک قوه قهریه و فرا اجرائی وجود داشته باشد که دستگاه‌ها را الزام به اجرای قوانین کند.»
مهدوی با بیان اینکه مناسب‌تر است مجلس، قوانینی شفاف و روشن وضع کند که تفسیرپذیر نباشند، می‌افزاید: «در حوزه مسائل بانکی در سنوات گذشته، به‌عنوان مثال بند «د» تبصره ۱۶ درخصوص بخشودگی جرائم تسهیلات بخش کشاورزی، قانون به‌قدری گنگ بود که بانک مرکزی، سازمان برنامه‌وبودجه و... هر کدام در این مورد تفسیری داشتند و همین باعث اجرای آن به نحو عجیب‌وغریبی شد.»
وی با بیان اینکه درخواست ما مشخصاً وضع قوانینی است که جایگاه بخش کشاورزی، به‌عنوان پیشران، در اقتصاد کشور دیده شود، ادامه می‌دهد: «خواسته دیگر فعالان بخش کشاورزی مسئله مرتبط با آب است که موضوعی عمیق، کلان، راهبردی و استراتژیک به شمار می‌رود. مجلس باید تکلیف موضوع مالکیت آب را روشن کند که در این صورت خیلی از مشکلات در این حوزه حل خواهد شد.»
دبیر کمیسیون کشاورزی، امور دام و طیور و صنایع وابسته اتاق بازرگانی خراسان رضوی تصریح می‌کند: «باید تفکیکی بین مالکیت و حاکمیت آب قائل باشیم و باید حاکمیت، مالکیت آب را به رسمیت بشناسد. این دو از هم جدا هستند، زیرا می‌توان مالک کالایی بود، اما حاکمیت می‌تواند به اقتضای مکان و موقعیت به مالک دستور بدهد و باید آن را اجرا کرد. ضروری است تکلیف مسئله مالکیت و حاکمیت آب روشن شود و قانون اصلاح توزیع عادلانه آب به رسمیت شناخته شود تا در کنار آن بسیاری از مسائل آب در بخش کشاورزی حل شود.»