میراث‌داری از طبیعت و احساس مسئولیت در برابر آن- بخش پایانی
همت خانواده‌ها و مسئولان در تعدیل و تفکیک زباله‌ها
فائقه بزاز
فروردین سال گذشته بود که خبری دست‌به‌دست شد تا مردم بیشتر به درآمد حاصله از زباله‌گردی پی ببرند: زوج میلیاردر زباله‌گرد در مشهد! طبق اظهارات همسایه‌ها، این زوج از 3 سال قبل زباله‌گردی می‌کردند، از افراد متمول محل بوده در حالی که 3 واحد آپارتمان را در همان محل اجاره داده بودند 2 واحد دیگر در دست ساخت داشته و در کار خرید و فروش آپارتمان‌های میلیاردی هم بودند! بوی تعفن زباله‌ها، مشام رهگذران و اهالی یکی از محلات مشهد را از فاصله دور هم آزار می‌داد، اما زوج میانسال ساکن در منزل ویلایی هیچ توجهی به اعتراض اهالی نمی‌کردند و هر روز به دنبال جمع‌آوری زباله‌ها و ضایعات بیشتری بودند.
آنها نه‌تنها زبالههای زیادی را در منزل ویلایی بزرگ انبار کرده بودند، بلکه تعداد زیادی گوسفند، مرغ و خروس، مرغابی و چندین گربه را هم داخل همین زباله‌ها نگهداری می‌کردند تا گربه‌ها از موش‌های بزرگ داخل زباله‌ها تغذیه کنند! با پیگیری همسایه‌ها، مأموران وارد عمل شده، با تفهیم حکم قضائی توسط عوامل انتظامی، زوج میانسال قانع شدند و قبل از آن که پاکبانان شهرداری، اقدام به تخلیه زباله‌ها کنند، به‌طرف برخی از کیسه‌های حاوی زباله رفتند و از درون آنها پول‌های بسته‌بندی‌شده و چک‌پول‌ها را در حالی بیرون کشیدند که پول‌ها را با نخ بسته بودند. کارگران شهرداری بیش از ۱۰ کامیون زباله و ضایعات را از این منزل ویلایی تخلیه کردند.
پدیده‌ای که درد دارد
شهرداری ادعا می‌کند مافیای زباله‌گردی بیش از سه هزار میلیارد تومان از زباله خشک درآمد دارد. موضوع را از هر طرف که نگاه کنی درد دارد؛ پاکبانانی که در تلاش‌اند چهره شهر را پاکیزه نگه دارند؛ اما با کندوکاو زباله‌گردها زحماتشان بر باد می‌رود و سطل‌های واژگون شده شکلی نازیبا به خیابان‌ها و کوچه‌ها می‌دهد. معمولاً کنار زبالههای انباشته شده کنار سطل‌های واژگون، چند گربه محل هم جا خوش کرده‌اند و به فاصله کمتری کلاغ‌ها و موش‌ها هم مشغول کارند. از سوی دیگر چهره کودکان کار یا جوانانی که برای طلب نان لابه‌لای زبالههای شهری را می‌کاوند؛ بلکه مقوا، سیم، مفتول، میله یا ضایعاتی نصیبشان شود، اما در میان اینها فقط چهره نامبارک مافیای زباله است که پنهان مانده است.
حوالی شوش تا راه‌آهن مرکز خرید این ضایعات گران‌بهاست. انبارها و مغازه‌هایی با حداقل امکانات به‌استثنای وجود یک باسکول که دسترنج زباله‌گردها را به جیب صاحبان این شغل کاذب می‌ریزد.
گونی‌های پر از بطری پلاستیکی، کارتن و مقوا از هم تفکیک شده، تا هر کدام قیمت‌گذاری شوند. گونی‌های سنگین 90 و 100 کیلویی وزن‌کشی شده، به ثَمنِ بَخس قیمت‌گذاری می‌شوند.
اگرچه بعضی زباله‌گردها، ابتکار به خرج داده زباله‌ها را در خانه‌های محقرشان دپو می‌کنند و بابت حجم بالای زباله، ماهیانه 10 میلیون تومان از مافیا حقوق می‌گیرند، اما منفعت اصلی به جیب صاحب کار سرازیر می‌شود و ارزش زبالههای تجمیع شده در یک اتاق کوچک بالای 100 میلیون تومان است.
چه می‌شود کرد؟
چندین سال است که شهرداری برای مدیریت این موضوع نقشه‌ها کشیده است؛ مدل‌های اقناعی، تشویقی و تبلیغی، اما با اقبال عمومی مواجه نشده است. گاهی مردم را تشویق به فروش زبالههای خشک به غرفه‌های شهرداری کرده، گاهی هم به‌خاطر گلایه مردم از قیمت‌گذاری پایین این اقلام، دست‌به‌دامن گل‌وگیاه شده به‌ازای دریافت زبالههای خشک، گلدان کاکتوس به مردم داده است؛ اما ماجرای سرریز زبالههای خشک و تر مردم از سطل‌های شهرداری و کلفت شدن گردن مافیای زباله همچنان ادامه داشته، مردم کماکان پسماندهای خشک را در سطل‌های زباله می‌اندازند.
حالا اما شهرداری به فکر تازه‌ای افتاده است. اگر گذارتان به بوستان‌های شهری یا خیابان‌ها و میادین شهر افتاده، ممکن است بنرهایی با عنوان «نوماند» با ضمیمه تصویری کارتونی از یک مرد سبیلوی چاق که نماد قدرت مافیای زباله است، توجه شما را جلب کرد باشد. ازاین‌پس قرار است شهروندان تهرانی با نصب نرم‌افزار کاربردی «نوماند» زبالههای قابل بازیافت خود را با روشی نوین، به شهرداری بفروشند! در این سیستم، کاربر می‌تواند از طریق تلفن همراه زمان، مکان و میزان پسماند خشک قابل تحویل را مشخص کند.
شارژ موجودی کیف پول با «نوماند»
سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران در مورد مزایای استفاده از طرح «نوماند» برای شهروندان توضیحاتی ارائه کرده است.
محمدی مدیرعامل سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران در مورد آخرین وضعیت طرح «نوماند» اظهار می‌دارد: «شهروندان تهرانی می‌توانند با نصب سوپراپلیکیشن «شهرزاد» و مراجعه به بخش «نوماند»، درخواست خود را برای تحویل و فروش پسماندهای خشک ثبت کرده، روز و ساعت مراجعه ناوگان دریافت پسماند را طبق زمان‌بندی دلخواه خود اعلام کنند.»
مدیرعامل سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران در مورد مزایای طرح «نوماند» برای شهروندان می‌گوید: «شهروندان با استفاده از موجودی کیف پولشان که مابه‌ازای تحویل پسماند خشک شارژ می‌شود، می‌توانند از میادین میوه و تره‌بار شهرداری تهران خرید کنند و همچنین کارت بلیت مترو خود را شارژ کنند. خرید مجوز تردد در محدوده طرح ترافیک، خرید از فروشگاه‌های منتخب شهروند و همچنین پرداخت کرایه تاکسی نیز از دیگر خدماتی است که شهروندان می‌توانند با تحویل زبالههای خشک خود و افزایش موجودی کیف پولشان از آن بهره‌مند شوند.»
وی می‌افزاید: «شهروندان می‌توانند با مراجعه به کیف پول شهروندی، هزینه تفکیک و تحویل دریافتی پسماندشان را از طریق کارت بانکی عضو شبکه شتاب به کارت خود واریز کرده، در واقع به‌صورت نقد مبلغ فوق را دریافت کنند.»
وی خاطرنشان می‌کند: «شهروندان می‌توانند مبلغ دریافتی بابت تحویل پسماندهای تفکیکی‌شان را به خیریه‌ها اهدا کنند و در امور حمایت از نیازمندان و بیماران مشارکت کنند.»
در طرح «نوماند» شهروندان می‌توانند زمان و موقعیت جغرافیایی را ثبت کنند و عوامل جمع‌آوری پسماند در همان زمان مراجعه و زبالههای تفکیک شده را تحویل می‌گیرند. پس از وزن دقیق میزان پسماند خشک دریافتی و فاکتور نهائی را مشخص کند و سپس کیف پول شهروندی آنها شارژ می‌شود.
گفتنی است، شهروندان علاقه‌مند به حفظ محیط‌زیست با مراجعه به نرم‌افزار «نوماند» و ثبت درخواست برای تحویل پسماندهای خشک علاوه بر
تلاش برای کاهش آثار مخرب زیست‌محیطی و جلوگیری از پدیده مذموم زباله‌گردی می‌توانند از مبلغی که بلافاصله در کیف پول شهروندی‌شان واریز می‌شود برای خرید از میادین میوه و تره‌بار، فروشگاه شهروند و خرید کارت بلیت مترو استفاده کنند.
تبدیل زباله‌گرد به پاکبان
اگر تصورتان این است که پس تکلیف زباله‌گردها چه می‌شود؟ باید گفت شهرداری پیشنهاد آبرومندانه و خوبی هم برای زباله‌گردها دارد؛ «شهرداری زباله‌گردها را با حقوق 15 میلیون تومان استخدام می‌کند.» در همین رابطه مدیرعامل سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران از جذب افراد زباله‌گرد و کارتن‌خواب به عنوان پاکبان خبر داده است.
رضا محمدی، مدیرعامل سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران اظهار می‌دارد: «کارتن‌خواب‌ها و افراد زباله‌گرد در صورت علاقه می‌توانند توسط پیمانکاران خدمات شهری و با عنوان شغلی پاکبان در شهرداری تهران جذب شوند.» وی با بیان اینکه این افراد حداقل حقوق 11 و نیم میلیون تومان را دریافت کرده، با مزایا تا 13 و نیم میلیون تومان افزایش خواهد یافت، می‌افزاید: «همچنین این افراد بیمه هم خواهند شد.»
مدیرعامل سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران، می‌گوید: «متقاضیان این شغل می‌توانند به سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران مراجعه یا با شماره 55530120 تماس بگیرند. همچنین تاکنون حدود 70 نفر توسط پیمانکاران خدمات شهری جذب شده‌اند.»
نقش‌آفرینی مهم خانواده‌ها
در همین رابطه سکینه بدرلو، معاون اجتماعی و فرهنگی سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران توضیح می‌دهد: «بانوان و مادران ظروف اقلام مصرفی خریداری شده را در سینک ظرفشویی بشویند و بعد از اتمام، ظرف آن مواد مصرفی را با یک آبگیری ساده آبکشی کنند. این نکته ساده می‌تواند در استفاده مجدد پسماند‌ها کمک کند، چراکه ظرف‌های سس، ماست و... اگر آبکشی نشوند امکان شستن آنها در بازیافت نیست به همین دلیل قابلیت استفاده ندارند و به مرکز دفن می‌روند.»
وی در ادامه می‌افزاید: «زباله‌ها معمولاً توسط زباله‌سوزها به برق تبدیل می‌شود، اما به‌خاطر محدودیت زباله‌سوزها، مجبوریم مقداری زیادی از آنها را دفن کنیم، به همین دلیل بعضی زباله‌ها ممکن است سال‌ها در زمین بماند و باعث آلودگی زمین و خاک شود. به طور مثال، یک کیسه نایلونی، ۴۰۰ الی ۵۰۰ سال طول می‌کشد تا تجزیه شود. این موارد به محیط‌زیست و زمین آسیب می‌زند، ولی در صورت تفکیک، وارد چرخه بازیافت می‌شوند و در بعضی صنایع مورداستفاده قرار می‌گیرند. شیشه نیز از جمله مواردی است که نباید داخل سطل زباله انداخت. بخشی از آن توسط زباله‌سوزها برای تولید برق به کار می‌رود. کارتن‌ها در چرخه کارتن‌سازی خمیر و دوباره در کارتن‌سازی استفاده می‌شوند. کتاب‌ها نیز بعد از خمیر شدن، برای روزنامه‌ها کاربرد دارد. در نهایت خیلی از آنها وارد چرخه تولید شده و دوباره در چرخه مصرف مورد استفاده قرار می‌گیرند.»
بدرلو در خصوص اهمیت تهیه کمپوست می‌گوید: «کمپوست، خاک بسیار غنی است که در مکان‌هایی همچون باغ‌ها، محوطه‌سازی، باغداری و کشاورزی به‌عنوان کود به کار می‌رود. کمپوست از زبالههای ارگانیک مانند پسماندهای میوه، سبزی‌ها، تفاله قهوه و چای، پوسته تخم‌مرغ تهیه و در نهاده‌های دامی مورد استفاده قرار می‌گیرد. نظارت آن برعهده جهاد کشاورزی و دامپزشکی است. اگر شهروندی قصد تهیه‌اش را داشت، تنها می‌تواند آن را در خانه‌های حیاط‌دار با دفن در باغچه تهیه کند که نیاز به آموزش دارد در غیر این صورت ممکن است تولید سم کند و اگر این مواد به خوراک دام و طیور برسد ممکن است همان سم وارد سفره غذایی ما شود، بنابراین لازم است خانواده‌هایی که قصد تهیه آن را دارند ابتدا آموزش ببینند و بعد آن را تهیه کنند. البته بعضی مجتمع‌ها مجهز به دستگاه کمپوست هستند که می‌توانند از آن استفاده کنند.»
بانوی محیط‌زیست ایران
گزارش را با زوج میلیاردر زباله‌گرد آغاز کردیم و با خبری کوتاه از مادر محیط زیست ایران به پایان می‌بریم:
«مه‌لقا ملاح»، بانوی محیط‌زیست ایران، در ۶۰ سال زندگی مشترکش هیچ‌وقت زباله‌ای بیرون از خانه نگذاشت. این بانو درباره تجربیاتش گفته است: «در خانه ما زباله‌ای تولید نمی‌شد. مادرم به این موضوع بسیار اهمیت می‌داد و هیچ‌وقت زباله بیرون نمی‌گذاشت. مردم آن دوران مثل حالا نبودند و زباله کم تولید می‌کردند. هر فردی در هر خانواده‌ای راه‌حلی برای بازیافت زباله‌اش پیدا می‌کرد. غذا را به‌اندازه تعداد و میزان خوراک افراد خانواده تهیه می‌کردیم که اضافه نیاید و مجبور به‌دور ریختن آن نشویم. حتی یک غذا را ۲ وعده نمی‌خوردیم، چون باقیمانده غذا را به همسایه می‌دادیم آن بخشی را که می‌توانست خودش می‌خورد و آنچه که اضافه می‌آمد به بزی که داشت، می‌داد.» این بانو فقط شعار نمی‌داد؛ بلکه عمل می‌کرد. هیچ‌گاه دستمال‌کاغذی استفاده نمی‌کرد. همیشه یک دستمال پارچه‌ای تمیز همراهش بود. برای کاهش مصرف پلاستیک به جای آب‌معدنی از آب جوشیده سرد شده استفاده می‌کرد و می‌گفت: «یادم نمی‌آید که از کیسه و ظرف و بطری‌های پلاستیکی استفاده کرده باشم.» اعتقادش این بود، برای جلوگیری از تخریب محیط‌زیست باید از خانواده شروع کرد و با کار جمعی نمی‌توان به کاهش آلودگی محیط‌زیست کمک کرد. بر همین اساس ۲ دهه آخر زندگی‌اش را صرف آموزش زنان خانه‌دار و معلمان مدارس کرد. وی حتی در کهنسالی تا جایی که می‌توانست زباله خشک تولید نمی‌کرد و اگر هم سبک زندگی شهرنشینی مجبورش می‌کرد گهگداری زباله خشک در خانه‌اش جمع شود، کسی اجازه نداشت زباله را جلوی در یا سطل زبالههای خیابان بیندازد. خودش زبالههای خشک را به شهرداری تحویل می‌داد. جالب‌تر از همه مدیریت مسئولانه پسماندهای تر تولید شده در منزل بود. چاله‌ای در انتهای باغچه حیاط‌شان برای تبدیل زبالههای تر به کمپوست کنده بود و همان کمپوست‌ها باغچه خانه‌شان را زیباتر و سرسبزتر می‌کرد. مه‌لقا ملاح هفدهم آبان سال ۱۴۰۰ در سن ۱۰۴ سالگی بر اثر کهولت سن درگذشت؛ ولی محیط‌زیست همچنان وامدار اوست.