برادری اسلامی درآموزه‌هـای دینـی
علی مسلمی
اجتماعات انسانی بر بنیاد اموری چون قبیله‌گرایی و خویشاوندی خونی و نسبی یا قوم‌گرایی و نژادپرستی خونی، یا زبان‌گرایی فرهنگی، یا محدودیت‌های جغرافیایی مانند ساکنان جزایر و مانند آنها شکل می‌گیرد. در این میان برخی از اجتماعات انسانی فراتر از همه اینها در چارچوب وحدت عقیده و روش شکل می‌گیرد. به طوری که هیچ‌گونه محدودیت خویشاوندی، قومی، زبانی، جغرافیایی و مانند آنها را برنمی‌تابد. این‌گونه جوامع امت‌هایی هستند که فلسفه و سبک زندگی خاص، آنان را با هم متحد کرده است. از جمله این امت‌ها، می‌توان به امت اسلام اشاره کرد که در ساختار فلسفه قرآنی- اسلامی و سبک زندگی آن، که برترین نمادش زندگی پیامبر(ص) است به وجود آمده است. نویسنده در این مطلب به یکی از عناصر اصلی این جامعه یعنی برادری اسلامی اشاره کرده و درباره عوامل این اخوت و آثار آن در جامعه سخن گفته است.
***
مفهوم برادری اسلامی
اخوّت مصدر «أخو» و به معناى برادرى، دوستى و مصاحبت آمده است.(لسان‌العرب، ابن‌منظور، ذیل واژه اخو؛ الميزان، ج19، ص211) معناى اصلى و حقيقى «أخ»، شريك در ولادت يا شيرخوارگى است كه برادر نَسَبى و رضاعى را شامل مى‌شود و در ديگر مفاهيم مانند هم‌قبيلگى، مشاركت در كار و صنعت، دين و دوستى، به‌صورت استعاره و مجاز به كار رفته است.(مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب، ذیل واژه؛ الوجوه والنظاير، ج1، ص89) اين واژه در قرآن به معناى برادر نَسَبى و رضاعى، و دينى به كار رفته است.
اسلام به عنوان یک دین دربرگیرنده آموزه‌های معرفتی نسبت به هستی از جمله انسان و برای هدایت مردم است(بقره، آیه 2) و در این راستا هر آنچه نیاز است به طور کامل تبیین کرده است.(نحل، آیه 89)
خداوند از حضرت آدم(ع) تا خاتم(ص) اسلام را برای هدایت بشر فرو فرستاد و آن را دین خود شمرده و رضایت خود را در عمل به آن دانسته است.(شوری، آیه 13؛ آل‌عمران، آیات 19 و 85) البته در طول این مدت طولانی، شرایعی را به سبب مقتضیات زمانی و مکانی فرو فرستاده که آخرین و کامل‌ترین آن، شریعت پیامبر مکرم اسلام(ص) است.(مائده، آیه 3)
این اسلام، همه فلسفه زندگی و اهداف آن را مشخص کرده و هم راه رسیدن به آن مقصد و مقصود را تبیین می‌کند.(بقره، آیات 1 تا 5) بنابراین، کسی که بخواهد به هدف والای انسانی برسد باید از آموزه‌های معرفتی و دستوری اسلام بهره گیرد.
کسانی که به تعالیم اسلام و قرآن، ایمان آورده و آن را سبک زندگی خود قرار می‌دهند به عنوان امت اسلام، اجتماعی را شکل می‌دهند که فراتر از هرگونه اجتماعات خویشی و قبیله‌ای، قومی، زبانی و جغرافیایی است. پیروان دین اسلام، فلسفه و سبک زندگی خود را از آموزه‌های وحیانی می‌گیرند و بر اساس آن عمل و رفتار می‌کنند. این‌گونه است که عامل ایجادی و نیز بقایی امت اسلام، وحدت در عقیده و روش است. به این معنا که همگی به یک فلسفه اعتقاد داشته و همگی از شریعت اسلام به عنوان طریقت کامل برای رسیدن به مقاصد عالی بهره می‌گیرند. بی‌گمان هر اجتماعی در چارچوب وحدت در اهداف و روش‌ها شکل می‌گیرد. اسلام نیز این‌گونه است؛ بنابراین، هر کسی که این اهداف را بپذیرد و بدان عقیده داشته باشد و به روش اسلام به عنوان سبک زندگی عمل کند، از امت اسلام خواهد بود.
از نظر قرآن کسی که وحدت در عقیده و روش را داشته باشد، امت را شکل می‌دهد؛ زیرا از یک مادر تغذیه می‌کند و از یک آبشخور می‌نوشد. چنین کسانی برادران اسلامی هستند که در دین و شریعت و منهج متحد هستند و یک امت را با هم شکل می‌دهند.
پس برادران اسلامی، کسانی هستند که با همه تفاوت‌ها و اختلافات خویشی، نژادی، زبانی، جغرافیایی و مانند آنها، با هم در فلسفه و شیوه و روش زندگی متحد هستند و از یک عقیده و روش بهره می‌گیرند.
از نظر قرآن همان‌طوری که برادری نسبی وجود دارد، برادری دینی و عقیدتی و شیوه‌ای و روشی نیز وجود دارد که گاه قوی‌تر از خونی و خویشاوندی است؛ زیرا عاملی که انسان را با دیگری از نظر اجتماعی متحد می‌کند، اتحاد در فلسفه و سبک زندگی است. از این‌رو دو برادر خونی ممکن است با هم از نظر خون و خویشی بسیار نزدیک و از یک والدین باشند، ولی از نظر سبک زندگی و عقیده و منش و سلیقه و روش چنان متفاوت باشند که هرگز نتوانند در کنار هم یک اجتماع را شکل دهند و بده‌وبستانی داشته باشند.
قرآن بر اساس نقش تاثیرگذار فلسفه و سبک زندگی در ایجاد اجتماعی واقعی بین انسان‌ها، به این عامل در ایجاد و بقای اجتماع، بیشترین توجه را داشته است. از این‌رو به حوزه برادری عقیدتی توجه خاص نشان داده است.
در آیات قرآن همچنین غیر از برادری اسلامی، از برادری اهل کفر و نفاق(حشر، آیه 11؛ احزاب، آیه 18)، برادری اهل کتاب(همان)، برادری دوزخیان(اعراف، آیه 38)، برادر شیطان(اعراف، آیات 201 و 202)، برادری بهشتیان(حجر، آیات 45 و 47) و مانند آنها سخن به میان آمده است. براساس این آیات، هر کسی با هر عقیده و فلسفه‌ای که دارد، با افراد هم عقیده، نوعی احساس برادری دارد و به او یاری و کمک می‌رساند. این احساس میان کافران و منافقان و شیاطین جنی و انسی نیز وجود دارد. این‌گونه است که فلسفه مشترک، آنان را به عمل و رفتار مشترک سوق می‌دهد و به هم نزدیک می‌کند. باید توجه داشت که گرایش میان همجنس و همنوع هرچند بسیار قوی است و از قدیم گفته‌اند: کبوتر با کبوتر، باز با باز؛ کند همجنس با همجنس پرواز؛ ولی شکی نیست که این مجانست و همجنسی در افکار و عقیده در میان انسان‌ها قوی‌تر از عوامل دیگر اتحاد است.
عوامل اخوت اسلامی
چنان‌که بیان شد اخوت اسلامی بر مدار وحدت در عقیده و روش است. در حقیقت این فلسفه و سبک زندگی است که بیانگر امت اسلامی است و اگر امتی در فلسفه یا سبک زندگی با هم اختلاف داشته باشند، از برادری اسلامی بی‌بهره و دور هستند.
1. فلسفه اسلامی: از مهم‌ترین عوامل اخوت اسلامی، همان فلسفه اسلامی است که ساختار فکری و فرهنگی جامعه را تشکیل می‌دهد. کسانی که به آموزه‌های معرفتی قرآن و اسلام اعتقاد دارند، جهان را از دریچه آن فلسفه می‌ببینند و می‌شناسند. این فلسفه در آیات قرآن و از جمله اصول دین اسلام یعنی توحید، نبوت، عدالت، امامت و معاد خودنمایی می‌کند. امت اسلام با چنین نگرشی در کنار هم قرار می‌گیرند و برای این اهداف متعالی که همان خلافت الهی در دنیا و رسیدن به مقام تقرب خداوندی است، تلاش می‌کنند.(آل‌عمران، آیه 103)
2. شریعت اسلامی: عامل دیگر اخوت اسلامی، شریعت اسلامی است که سبک زندگی افراد را شکل می‌دهد. این شریعت شامل قوانین حقوقی و اخلاقی و عبادی است و همه رفتارها و افعال انسان را در ساختار پنج‌گانه واجب، حرام، مستحب و مکروه و مباح تنظیم می‌کند. پس هرکسی که این سبک زندگی و قوانین و مقررات آن را مراعات می‌کند، از اخوت و برادری اسلامی بهره‌مند است.(همان)
3. الفت و مودت: از نظر قرآن، اگر انسان‌ها از نظر فلسفه و سبک زندگی با هم متحد باشند، در یک مسیر گام برمی‌دارند و میان آنان الفت و مودت ایجاد می‌شود؛ البته باید توجه داشت که علت ایجادی این الفت و مودت میان افراد اجتماع اسلامی، عنایت و فضل الهی است.(آل‌عمران، آیه 103)
از آیات قرآن به دست می‌آید که اتحاد در فلسفه و سبک زندگی اگر به‌گونه‌ای باشد که افراد در کلیات و جزئیات یعنی در شیوه زندگی نیز مشترک باشند، برادری قوی‌تر و بنیادی‌تر خواهد شد و امت قوام و انسجام بیشتری خواهند داشت؛ زیرا گاه انسان‌ها در فلسفه زندگی مشترک هستند، ولی هر یک شیوه‌های خاصی را در پیش می‌گیرند و یا در روش‌های جزئی با آنکه در شیوه کلی مشترک هستند اختلاف دارند؛ هرچه مشترکات در میان افراد جامعه قوی‌تر باشد آن جامعه از انسجام بیشتری برخودار خواهد بود و هرچه کمتر، به همان میزان از انسجام کمتری بهره‌مند خواهد شد. پس اگر مسلمانان در فلسفه و شیوه با هم مشترک باشند، به همان میزان از انسجام بیشتری برخوردار خواهند بود و این انسجام در همکاری مادی و معنوی و نیز احساسی و عاطفی بروز می‌کند.
آثار برادری اسلامی
اگر رابطه میان مسلمانان فراتر از دایره عدالت عقلی، مبتنی بر عواطف و احساسات احسانی و اکرامی باشد، باید این نوع ارتباط اجتماعی در فرآیند سبک زندگی یکایک امت تاثیرگذار باشد. بی‌گمان کسی که با دیگری از راه عواطف برادرانه ارتباط برقرار می‌کند، به‌گونه‌ای عمل می‌کند که آثار احسان و اکرام در زندگی همگی خودنمایی می‌نماید و انسان‌ها نه‌تنها در حوزه اقتصادی به یکدیگر کمک مالی می‌کنند و فقیران و محرومان از وضعیت بهتری برخوردار خواهند شد، بلکه نیازهای عاطفی و روانی افراد جامعه در سایه الفت و مودت و محبت حل‌وفصل خواهد شد. از جمله مهم‌ترین آثار برادری اسلامی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. اجتناب از غيبت: شکی نیست که عرض و آبروی افراد در جامعه اسلامی بسیار اهمیت داشته و در کنار جان و مال باید همواره صیانت و حفاظت شود. افراد نه‌تنها نسبت به گناهان یک دیگر و خطاهای دیگران چشم‌پوشی می‌کنند، بلکه بر آن هستند تا در قالب امر به معروف و نهی از منکر آنان را در مسیر درست تعالی و کمال قرار دهند و از دوزخ به بهشت بکشانند. هر کسی خود را موظف می‌بیند که توصیه به حق و صبر کند و دستگیر دیگری باشد.(عصر، آیات 1 تا 3) همچنین حفاظت از عرض و ناموس دیگری برای افراد بسیار مهم است و صیانت و حفاظت را وظیفه و تکلیف خود می‌دانند؛ از این‌رو خطای دیگری را پشت‌سرش نمی‌گویند و آبرو و عرض او را نمی‌ریزند. خداوند در قرآن درباره ویژگی اخوت اسلامی و رفتارهای برادرانه می‌فرماید که اخوّت ايمانى، مستلزم پرهيز از غيبت و بیان عیوب و اعمال خطا و گناه دیگران است؛ زیرا این کار را همانند خوردن گوشت مرده برادر خویش می‌دانند که به طور طبیعی ناخوش داشته و از آن اجتناب می‌کنند.(حجرات، آیه 12)
2. استغفار: چنان‌که گفته شد، احساس برادری مقتضی این معنا است که برای رشد و نجات دیگران تلاش کنند و رنج دیگری را رنج و عذاب خود بدانند و اجازه ندهند تا برادر دینی او رنجی ببیند. از آنجا که استغفار موجب جلب نعمت و دفع و رفع بلا می‌شود، یک مسلمان نسبت به دیگری از هر ابزاری که موجب نجات و رهایی است استفاده می‌کند که در این میان استغفار در حق دیگری یکی از راه‌های نجات و رهایی و کمک به دیگری است. از همین‌رو اخوّت دينى، مقتضى طلب مغفرت براى يكديگر است و هر کسی بر آن است تا با استغفارجویی در پیشگاه خداوند برادر دینی خود را یاری رساند و از مشکلات رها سازد.(حشر، آیه 10)
3. اصلاح: بی‌گمان ارتباط اجتماعی و بده‌وبستان اجتماعی گاه با تضاد منافع و اشتباه در تطبیق امور و خطا و مانند آنها همراه است. این امور موجب اختلاف می‌شود؛ اما برادران اسلامی برای حل اختلاف همواره پیشگام هستند و اجازه نمی‌دهند که مسائلی موجب اختلاف و بقای آن شود، بلکه همان‌طور که خود در اصلاح اختلاف میان خود و دیگران پیشگام می‌شوند، برای حل و اصلاح اختلافات دیگران نیز پیشقدم شده و کمک‌رسانی می‌کنند. از نظر قرآن برادری دینی مقتضى اصلاح بين مؤمنان است و باید اصلاح میان افراد جامعه را برآیندی از برادری اسلامی دانست؛ خداوند می‌فرماید: إنّما المؤمنون إخوهًْ فأصلحوا بين أخويكم؛ به‌راستی که مؤمنان با هم برادرند؛ پس میان برادران اصلاح کنید.(حجرات، آیه 10)
بنابراین اخوّت اسلامی، مستلزم برطرف كردن اختلاف‌هاى ميان مؤمنان است همچنان‌که انسان باید در ایجاد اصلاح میان خود با دیگران تلاش کند.(ص، آیات 22 و 23)
4. تساوى حقوق: چنان‌که گذشت عدالت مهم‌ترین عامل در پیوند اجتماعی است؛ زیرا قوانین عقلانی است که جامعه را به‌گونه‌ای سامان می‌دهد که ظلم و جوری به شخص یا گروهی وارد نشود؛ از همین‌رو گام اول در برادری دینی، حفظ حقوق یکدیگر در سایه عدالت اجتماعی و برابری در مقابل قوانین است. بر همین اساس اخوّت مؤمنان، مستلزم تساوى در حقوق اجتماعی و مالی است که در آیات قرآن از جمله آیه 11 سوره توبه بیان شده است. البته مسلمانان باید به جایی برسند که روابط میان آنان را مکارم اخلاقی مدیریت کند.
5. حسن معاشرت: چنان‌که گفته شد، اساس اولی هر جامعه‌ای مراعات حقوق برابر اجتماعی در سایه عدالت است؛ اما انسجام قوی‌تر در زمانی شکل می‌گیرد که این رابطه به حوزه عواطف ارتقاء یافته و روابط بر اساس احسان و اکرام باشد. از همین‌رو خداوند اخوّت اسلامى را در مرتبه برتر مستلزم حسن معاشرت دانسته که با ایثارگری نسبت به نیازمند و مستحقان از جمله با ايتام خودنمایی می‌کند.(بقره، آیه 220)
6. گذشت: یکی از مراتب عالی‌تر از مرتبه عدالت، مرتبه احسان است که در اشکالی چون عفو و گذشت از خطای دیگران و کمک و یاری به دیگران ظهور و بروز می‌کند. از نظر قرآن، باید جامعه اسلامی به جایی برسد که روابط عاطفی موجب شود که انسان درد دیگران را درد خود و آسایش آنان را آسایش خویش بداند. اگر کسی رفتاری کرد که موجب دردی شد با مقابله به مثل در قالب عدالت، دردی بر دردها نیفزاییم بلکه با عفو و گذشت زمینه را برای انسجام اجتماعی برتر و قوی‌تر آماده کنیم. لذا در اسلام بر برادرى اسلامى در سطح احسان و اکرام تاکید شده و خداوند لازمه برادری عاطفی دینی را گذشت از حقّ قصاص می‌داند و بر آن تاکید می‌کند؛ زیرا این امر پسندیده است و هر کسی دوست دارد که رفتاری پسندیده و معروف نسبت به او اعمال شود: «ای اهل ایمان! در مورد کشته‌شدگان بر شما قصاص مقرّر و لازم شده: آزاد در برابر آزاد، برده در برابر برده، زن در برابر زن. پس کسی که [مرتکب قتل شده چنانچه] از سوی برادر [دینی]اش [که ولیِّ مقتول است] مورد چیزی از عفو قرار گرفت [که به جای قصاص، دیه و خون‌بها پرداخت شود] پس پیروی از روش شایسته و پسندیده [نسبت به وضع مادی قاتل برعهده عفو‌کننده است]، و پرداخت دیه و خون‌بها با نیکویی و خوشرویی [برعهده قاتل است]. این [حکم] تخفیف و رحمتی است از سوی پروردگارتان؛ پس هر که بعد از عفو، تجاوز کند [و به قصاص قاتل برخیزد] برای او عذابی دردناک است.»(بقره، آیه 178)
7. ایثارگری: برادری دینی در سطح عالی به اکرام می‌رسد و بازتاب و آثار خود را در آن سطح نشان می‌دهد. از این‌رو در صدر اسلام برادری میان مؤمنان موجب شد که انصار لقمه را از دهان خود بردارند و بر دهان برادران دینی قرار دهند؛ یعنی با تمام نیازی که داشتند از خود گذشت کرده و دیگران را بر خود مقدم داشته‌اند: و كسانى كه پيش از آمدن مهاجران در ديار خود بوده‌اند و ايمان آورده‌اند، آنهايى را كه به سوي‌شان مهاجرت كرده‌اند دوست مى‌دارند. و از آنچه مهاجران را داده مى‌شود در دل احساس حسد نمى‌كنند و ديگران را بر خويش ترجيح مى‌دهند هرچند خود نيازمند باشند و آنان كه از بخل خويش در امان مانده باشند رستگارانند.(حشر، آیه 9)
8. فقدان کینه: از آثار برادری، فقدان هرگونه حسادت، کینه، غل و مانند آنها است؛ زیرا اهل بهشت که اهل ایمان هستند این‌گونه هستند(حجر، آیات 45 و 47)؛ و مسلمانان که برادر اسلامی هم هستند نیز باید این‌گونه باشند؛ زیرا خداوند فقدان کینه را برآیند برادری ایمانی در میان اهل بهشت دانسته است؛ پس باید کسی که واقعا اهل برادری اسلامی است در دل خویش هیچ‌گونه کینه و حسادتی نسبت به مؤمنان و مسلمانان نداشته باشد. از همین‌رو خداوند در بیان ویژگی‌های برادران دینی به فقدان کینه نسبت به دیگران به‌ویژه پیشگامان در اسلام توجه می‌دهد و این‌گونه آنان را می‌ستاید.(حشر، آیه 10)
9. دفع مشکلات: برادری دینی مقتضی این معنا است که مشکلات یکدیگر را دفع و رفع کنند؛ یعنی اگر مشکلی می‌خواهد ایجاد شود دفع کرده و اگر وجود دارد بردارند و رفع کنند. از همین‌رو برادری اسلامی مقتضی حضور در جبهات و دفع و رفع حملات دشمن است؛ اما برادری دروغین و نفاق‌آمیز این‌گونه نیست، بلکه وعده می‌دهند و عمل نمی‌کنند.(احزاب، آیه 18)