پرسش:
اینکه همه چیز انسان در این دنیا از او جدا و منفک می‌شود به جز عمل او یعنی چه و چگونه این سنت الهی در عالم دنیا، برزخ و قیامت محقق می‌شود؟
پاسخ:
سنت جدایی‌ناپذیری عمل از انسان
یکی از قوانین ثابت آفرینش که توسط خدای حکیم در عرصه هستی مقرر و تثبیت شده این است که عمل هر کسی اعم از خوب یا بد، همراه ابدی و همیشگی او باشد و در نهایت، انسان‌ها با باطن اعمالشان در برزخ و عالم قیامت محشور خواهند شد. در واقع چیزی که ملک حقیقی هر انسانی است، به طوری که جزو ذات و شخصیت و نامه اعمال او به حساب می‌آید و غیرقابل انفکاک از وجودش می‌باشد، عمل او است. در آیه شریفه 39 سوره النجم آمده است: «وان لیس للانسان الا ما سعی» (در قیامت هیچ‌کس بار گناه دیگری را بر دوش نمی‌گیرد) و اینکه برای انسان بهره‌ای جز سعی و کوشش او نیست. مرحوم علامه طباطبایی(ره) ذیل این آیه می‌نویسد: هیچ انسانی هیچ چیزی را به ملکیت واقعی مالک نیست، تا اثر آن ملکیت که یا خیر است یا شر، یا نفع است یا ضرر عایدش شود، مگر آن عملی را که کرده، و جد و جهدی را که نموده، تنها آن را دارا است، و اما آنچه دیگران کرده‌اند اثر خیر و یا شرش عاید انسان نمی‌شود... حتی شفاعت هم باز اثر اعمال خود آدمی است، چون شفاعت از آن گنهکاران این امت است که با سعی جمیل خود در حظیره ایمان به خدا و آیاتش وارد شده‌اند، و اگر مؤمن نمی‌شدند مشمول شفاعت نمی‌گشتند. همچنین بهره‌مندی انسان بعد از مردنش از استغفار مؤمنین و اعمال صالح و خیراتی که برایش می‌فرستند، آن نیز مربوط به سعی جمیل خود آدمی است، که در زندگی داخل در زمره مؤمنین شد، و سیاهی لشکر آنان گردید، و ایمانشان را تایید کرد، و اثرش این شد که هر چه عمل خیر کردند، او نیز به قدر دخالتش سهیم گردید. و همچنین کسانی که در زندگی سنت حسنه‌ای را باب می‌کنند و می‌روند، و مادامی که در روز زمین اشخاص به آن سنت عمل می‌کنند، او نیز شریک است که فرمودند: هر کس سنت خوبی باب کند حسنه آن، و ثواب هر کسی را هم که به آن عمل کند دارد، و هر کس سنت بدی را باب کند، هم گناه آن عمل را دارد و هم گناه هر کسی را که آن گناه را مرتکب می‌شود، و این جریان تا روز قیامت ادامه دارد (ثواب الامال، ج 1، ص 60) برای اینکه شخص باب‌کنند، بر حسب فرض از همین جهت که سنتی را باب کرده، در عمل دیگران سهیم است (برای اینکه اگر او عمل مذکور را رایج نمی‌کرد، دیگران هم آن را انجام نمی‌دادند، و یا کمتر انجام می‌دادند (ترجمه تفسیر المیزان، ج 19، ص 76) بنابراین انسان پاداشی جز پاداش عمل خودش را ندارد، و پاداش عمل دیگری را به او نمی‌دهند، هرگاه انسان دیگری را دعوت به ایمان کرد و آن دیگری دعوت او را اجابت نمود، او نیز به تبع آن دیگری مورد ستایش قرار می‌گیرد، و اگر عملی انجام نداده باشد، هیچ‌گاه استحقاق پاداش یا مجازاتی نخواهد یافت. (ترجمه مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، ج 23، ص 411)
تجسم اعمال و رؤیت آنها
اعمال انسان ظاهری دارد و حقیقت و باطنی، ظاهر اعمال ما همان چیزی است که در دنیا می‌بینیم و زود از بین می‌رود. ولی باطن و حقیقت اعمال که از ما جدا نیست به صورت ویژه‌ای وارد صحرای محشر می‌شود. منظور از اعمال، اعتقادات، افکار، ملکات نفسانی و روحیات اخلاقی است که انسان بر مبنای آنها با اعضاء و جوارح خود در این دنیا عمل می‌کند و همواره در شخصیت او باقی و همراه ابدی او خواهد بود. بسیاری از آیات قرآن و روایات دلالت بر تجسم اعمال و رؤیت آنها در عالم برزخ و قیامت دارد که به اهم آنها اشاره می‌کنیم:
الف) آیات
1- در آن روز مردم به صورت گروه‌های پراکنده (از قبرها) خارج می‌شوند تا اعمالشان به آنها نشان داده شود. پس هر کس ذره‌ای کار خیر انجام دهد آن را می‌بیند و هر کس هم ذره‌ای کار شر و بد انجام دهد، آن را می‌بیند. (زلزال- آیات 6 تا 8)
2- انسان همه اعمال خود را حاضر می‌بیند «و وجدوا ما عملوا حاضرا» (کهف- 49)
3- روزی که هر کس، آنچه را که از کار نیک یا بد انجام داده، حاضر می‌بیند. (آل‌عمران- 30)
4- کسانی که اموال یتیمان را به ظلم و ستم می‌خورند، (در حقیقت) تنها آتش می‌خورند (نساء- 10)
ب) روایات
1- امام صادق(ع) می‌فرماید: وقتی مؤمن از قبر خویش خارج می‌شود قیافه‌ای در مقابل او ظاهر می‌شود و او را راهنمایی می‌کند، و مانع ناراحتی وی می‌شود، و تا در بهشت وی را همراهی می‌کند. وقتی این شخص از آن قیافه سؤال می‌کند تو کیستی؟ جواب می‌دهد: من همان خوشحالی و سروری هستم که تو در دنیا در دل برادر مؤمن خود وارد ساختی. (اربعین شیخ بهایی، حدیث 33)
2- پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: هیچ عملی در میزان اعمال انسان، سنگین‌تر از خوش‌اخلاقی نیست. (بحارالانوار، ج 71، ص 291) اگرچه برخی از مفسران در تفسیر آیات و روایات فوق چنین بیان داشته‌اند که منظور از دیدن اعمال، دیدن نتیجه و سزای اعمال است، اما قول جمهور مفسران و مرحوم علامه طباطبایی دیدن خود اعمال است که از ذات انسان‌ها جدا نیست. بنابراین هم برای خود فرد و هم برای دیگران قابل دیدن است، و نتیجه و سزای اعمال انسان، صرفا اعتباری و قراردادی نیست، بلکه انسانها در آتشی می‌سوزند یا در بهشتی متنعم می‌شوند که با افکار و اعضا و جوارح خودشان در این دنیا به وجود آورده‌اند، به بیان دیگر این رابطه تکوینی و وجودی است.