پرسش:

چگونه و از چه راه‌هایی می‌توان احادیث جعلی یا موضوعه را از احادیث صحیح و ثقه تشخیص داد؟

پاسخ:

برای اینکه خدای ناکرده ما در مسیر ترویج احادیث جعلی یا ساختگی قرار نگیریم که چهره اسلام ناب را نزد مخاطبان مخدوش می‌سازد، لازم است که راه‌های اعتبارسنجی احادیث و تشخیص احادیث صحیح از احادیث موضوعه یا جعلی را بشناسیم تا احادیثی را که از حیث سند و یا دلالت و محتوای آن مورد وثوق و اطمینان است را ترویج نماییم.

مهم‌ترین راه‌هایی را که دانشمندان علم الحدیث برای اعتبارسنجی احادیث مطرح کرده‌اند به شرح زیر می‌باشد:

1- اقرار واضع حدیث

یکی از راه‌های شناخت احادیث جعلی آن است که واضع حدیث، خود به ساختگی بودن آن اقرار کند. مثلا «ابوعصمت نوح ابن مریم» احادیث بسیاری در فضیلت سوره‌ها نقل کرده است که پاره‌ای از آنها را علما ساختگی و موضوعه دانسته‌اند، زیرا خود او به نقل «شمس‌الدین محمد ذهبی» در میزان الاعتدال یادآور شده که این احادیث را ساخته و پرداخته است.(میزان الاعتدال، ج 7، ص 55)

2- ملاحظه قرائن تاریخی

برای بررسی پاره‌ای از احادیث موضوعه و ساختگی می‌توان از قرائن تاریخی کمک گرفت، مثلا احادیثی که دلالت می‌کند بر کفر ابوطالب، می‌توان به کمک برخی از قرائن تاریخی، همچون خطبه‌ها و اشعاری که از او نقل شده، به نادرستی و جعلی بودن این احادیث پی برد. همچنین به احادیثی که به دستور حاکمان اموی جعل شده باید به قرائن تاریخی توجه کرد.

«ابن ابی‌الحدید معتزلی» درد و جای شرح نهج‌البلاغه خود نقل می‌کند که روزی «معاویه ابن ابی‌سفیان» به «سمرهًْ‌ ابن جندب» گفت: حدیثی برای مردم بساز بدین مضمون که آیه: و من الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضات‌الله، و الله روف بالعباد(بقره- 207) درباره «ابن ملجم مرادی» است، نه علی ابن ابی‌طالب و آیه: «واذا قیل له اتق‌الله اخذته الغرهًْ بالاثم فحسبه جهنم و لبئس المهاد»(بقره- 206) درباره علی‌ابن ابی‌طالب است. «سمرهًْ ابن جندب» از اجرت این کار پرسید و معاویه صد هزار درهم به او وعده داد، «سمره» گفت: کم است و معاویه مبلغ را به دویست هزار درهم افزایش داد. باز «سمره» گفت: کم است، و بالاخره بر سیصد هزار درهم توافق حاصل شد.(بحارالانوار، ج 33، ص 215)

3- مخالفت با اجماع مسلمین

روایاتی نقل شده دال بر اینکه «عبدالله ابن مسعود» معوذتین را جزو قرآن نمی‌دانسته است در یکی از آنها آمده است: «ابن مسعود معوذتین(قل اعوذ برب الفلق- قل اعوذ برب الناس) را از قرآن خود پاک می‌کرد و می‌گفت: رسول خدا(ص) خود را بدان‌ها در پناه قرآن قرار می‌داد. محققان علوم قرآنی مدعی شده‌اند که این تهمتی است که به «عبدالله ابن مسعود» زده شده و قطعا با بینش تفسیری او و صحابی بودنش ناسازگار است. به علاوه این احادیث قطعا ساختگی و موضوع است، چون: اولا مخالف با اجماع مسلمین می‌باشد(فتح‌القدیر، ج 5، ص 651) و ثانیا به طرق قطع‌آور نقل نشده است.(التمهید، ج 1، ص 314)

4- مخالفت با قرآن

اگر در روایتی با قرآن صراحتا مخالف بود، دلیل ساختگی و جعلی بودن آن شمرده می‌شود. برای نمونه از ابوبکر نقل شده که رسول خدا(ص) فرموده است: «ما انبیاء چیزی به ارث باقی نمی‌گذاریم و آنچه از اموال ما باقی می‌ماند صدقه است.» (صحیح مسلم، ج 2، ص 72) این حدیث از متفردات ابوبکر بوده و غیر از او کسی آن را نقل نکرده است. علما گفته‌اند: این حدیث جعلی است و نشانه جعلی بودن آن مخالفت با قرآن است.(اجتهاد در مقابل نص، علامه شرف‌الدین، ص 122). حضرت فاطمه(ص) در نقد سخن ابوبکر به همین دلیل تمسک کرد و آیاتی را از قرآن شاهد آورد، دال بر اینکه برخی از انبیاء اموال خود را به ارث گذاشته‌اند. این مطلب در خطبه معروف آن حضرت به صراحت بیان شده است.(بحارالانوار، ج 29، ص 215)

ادامه دارد