فراگیری علوم جدید در مدرسه دین و دانش

 

 

 

دبیرستان «دین و دانش» به پیشنهاد آیت‌‌الله شهید بهشتی و توسط آیت‎الله حاج آقا مرتضی حائری، فرزند ارشد آیت ‌الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری (بنیانگذار حوزه علمیه قم) تأسیس گردید. اداره و سرپرستی این مدرسه به آیت‌الله بهشتی محوّل شده بود. دیری نپایید که دبیرستان دین و دانش در شهر مذهبی قم درخشید.

بعد از مدتی آیت‌الله بهشتی چند کلاس شبانه در همان دبیرستان برای طلاب حوزه دایر کرد1 تا دبیران دبیرستان، قسمتی از دروس جدید را به طلاب حوزه که با علوم جدید آشنایی کمتری داشتند، بیاموزند. شهید بهشتی خود «تاریخ علم» را تدریس می‌کرد.2

حجت‌الاسلام و المسلمین سیدهادی خسروشاهی در مورد انگیزه راه‌اندازی مدرسه دین و دانش توسط شهید بهشتی می‌گوید:

«به‌طور کلی دو گروه عمده مبارزه در قم وجود داشت: گروه اول معتقد بودند که همیشه باید مبارزه کرد و تنها راه را مبارزه می‌دانستند، اما گروه دوم اعتقاد داشتند که مبارزه باید با کارهای اصلاحی همراه باشد و کارهای اصلاحی به نظر آنها، انتشار نشریات و مجلات یا ایجاد مدارس جدید و آموزش زبان و غیره بود. مثل مدرسه‌ای که آیت ‌الله بهشتی در قم تأسیس کرده بود؛ آن‌جا به طلاب زبان انگلیسی آموزش می‌دادند.»3

آیت‌‌الله مصباح یزدی همفکری خود با شهید بهشتی پیرامون تشکیل کلاس‌های ویژه طلاب را اینچنین روایت می‌کند: 

«با مرحوم آقای دکتر بهشتی که آن وقت در قم مدیر دبیرستانی به نام دبیرستان دین و دانش بودند، صحبت کردیم و قرار شد به همراه چند نفر دیگر از دوستان که همین احساس را داشتند، در دبیرستان کلاسی تشکیل شود که بعد از تعطیل شدن برنامه روزانه، عده‌ای از طلاب و فضلای حوزه در آن کلاس شرکت کنند و برنامه‌ای مشتمل بر زبان خارجه و مقداری معلومات دبیرستانی و دانشگاهی و رشته‌های مختلف فیزیک و شیمی و فلسفه علم و متدلوژی و جامعه‌شناسی و مسائلی از این قبیل مطرح شود.»4 

آیت‌الله شیخ مهدی حائری تهرانی در مورد شرکت در این کلاس‌ها می‌گوید: «ما برای این‌که خودمان را جهت تبلیغات دینی برای اشاعه فرهنگ به خارج از کشور آماده کنیم، یک کلاس تشکیل دادیم، بنده با مرحوم شهید بهشتی صحبت کردم5 و در دبیرستان دین و دانش قم، حدود پانزده شانزده نفر از جمله آقای ‌هاشمی رفسنجانی، آقای مصباح یزدی، آقای ربانی شیرازی، آقای خسروشاهی، آقای ابراهیم امینی، آقای شاه آبادی و بنده بودیم. این کلاس شروع شد، یک قسمت برای دروس علوم طبیعی کلاس تشکیل می‌شد که آقای استاد رضوانی می‌آمدند و تدریس می‌کردند و یک قسمت هم برای تدریس زبان انگلیسی و یک قسمت هم برای برنامه نویسندگی تشکیل می‌شد. حق الزحمه استاد را هم من تامین و تقبل می‌کردم.»6 حجت‌الاسلام و المسلمین محمدجواد حجتی کرمانی در رابطه با کسانی که در برنامه طلاب مدرسه دین و دانش شرکت می‌کردند، می‌گوید:  «او [شهید بهشتی] بود که دبیرستان دین و دانش را در قم تأسیس کرد و سرپرستی آن را تا زمانی که به آلمان رفت به عهده داشت... ایشان شب‌ها در این دبیرستان کلاسی ترتیب دادند برای طلبه‌ها که آقای مصباح یزدی، آقای موحدی کرمانی، شهید باهنر و چند تن دیگر از جمله خود من، در آن‌جا دروسی از قبیل زبان، فلسفه اجتماعی و فیزیک می‌خواندیم.»7

عناوین دروس‌ طلاب، عبارت بود از: زبان انگلیسی، فیزیک، شیمی، جامعه‌شناسی، تاریخ علم و گویا روان‌شناسی و شاید هم یکی دو درس دیگر. 

بر اساس دو دست‌خط بر جای مانده از شهید آیت ‌الله بهشتی، شرکت کنندگان در کلاس حساب، آقایان: علی‌اکبر ‌هاشمی8، حسین ابراهیمی، مهدی ربانی، محمدحسین بهجتی، رضا گلسرخی، علی حیدری، ابوالقاسم وافی، سیدمحمد خامنه‌ای، سیدجعفر حسینی، سیدعلی خامنه‌ای، مهدی حائری، ضیاءالدین روحانی، محمدباقر موسوی، جعفر سبحانی، عبدالکریم نیری، محمدتقی مصباح،‌ هادی خسروشاهی، محمد شبستری، زین العابدین قربانی، علی دوانی، محمدعلی موحدی، محمد مفتح و سید حسین موسوی، بوده‌اند. همچنین افراد حاضر در کلاس زبان، شامل آقایان: مصباح، حمیدی، احمدی، نیری، موسوی، محصل، الهی، بهجتی، وافی، سبحانی، حسینی، عالمی، فقهی، [آقای سید محمد] خامنه‌ای، [آقای سیدعلی] خامنه‌ای، [آقای سید ابراهیم] خسروشاهی، [آقای سید‌هادی] خسروشاهی، شبستری، حسینی، [ناخوانا] و دوانی بودند.9 

آیت‌‌الله مصباح درباره تأثیر این کلاس‌ها می‌گوید:«شرکت در آن کلاس‌ها باعث شد که با اصطلاحات روز بیشتر آشنا شویم و بیشتر بتوانیم با قشر دانشگاهی تفاهم داشته باشیم؛ و طبعاً چون پاسخ هایی که ما در مباحثات و گفت‌وگوها می‌دادیم با اصطلاحات خودشان آمیخته بود، برایشان بیشتر قابل درک بود و همین، سرمایه‌ای شد که ما در دوره‌های بعد تا حدودی بتوانیم نقش وساطت میان حوزه و دانشگاه را ایفا کنیم و بعدها دفتر همکاری حوزه و دانشگاه را تشکیل دهیم.»10

ایشان در جای دیگر، یادگیری علوم جدید را ضروری و شرط تأثیرگذاری روحانیت برشمرده است:«در طول مدتی که مشغول تحصیل علوم طلبگی بودم تا اواخری که حتی به عنوان تحقیق در دروس فقه و اصول شرکت می‌کردم. در طول این مدت، وقت زیادی صرف فراگیری زبان انگلیسی، ریاضیات، فیزیک، شیمی، فیزیولوژی، بیولوژی، جامعه‌شناسی، روان‌شناسی، و سایر علومی که در دانشگاه‌ها مطرح بود می‌کردم. در انگلیسی، ریاضیات، فیزیک، شیمی و حتی اقتصاد، استادانی داشتم که بعضی از آنان، بعد از انقلاب به مقام وزارت رسیدند. منظورم این است که در عین اشتغال به دروس حوزوی، از این دروس هم غافل نبودم. هم علاقه شخصی داشتم و هم احساس می‌کردم که برای یک روحانی که بخواهد موثر باشد، لازم است که با این علوم آشنا گردد.»11

علاقه آیت‌‌الله مصباح به یادگیری علوم روز و زبان خارجه که در سال‌های مقدماتی ورود به حوزه و نزد مرحوم محققی رشتی آغاز شده بود، در دوران بلوغ علمی ایشان در دهه چهل نیز امتداد یافت و آشنایی عمیق ایشان با روش‌شناسی، مسائل و اصول موضوعه علوم جدید، زمینه را برای تولید علوم انسانی اسلامی و مواجهه عالمانه با آموزه‌های مکاتب الحادی و التقاطی در سال‌های پنجاه و پس از آن را فراهم آورد.

پانوشت‌ها:

1- پیرامون فلسفه تشکیل چنین کلاس‌هایی تصریحات چندانی در دست نیست اما در برخی منابع نکات جالبی در این باب بیان شده است. از جمله:

«رواج افکار و تبلیغات مارکسیستی سبب شد تا گروهی از فضلای حوزه به منظور پاسخ‌گویی به شبهات و دفاع از حریم ‌اندیشه دینی، آشنایی با علوم جدید را به عنوان یکی از فعالیت‌های اصلاح‌گرایانه حوزوی در دستور کار خود قرار دهند. به این ترتیب آنها باید برای یافتن زبانی مشترک در بحث و مناظره با تحصیل کردگان دانشگاهی، تئوری‌ها و اصطلاحات خاص علوم دانشگاهی را فرا می‌گرفتند.

به این منظور با مشورت و همت آیت ‌الله بهشتی -که در آن زمان مدیر دبیرستان دین و دانش قم بود- کلاسی در دبیرستان تشکیل شد تا عده‌ای از فضلا و طلاب حوزه در آن شرکت کنند. در کلاس‌ها، زبان خارجی و نیز معلومات دبیرستانی و دانشگاهی در رشته‌های فیزیک، شیمی، فلسفه علم، متدولوژی، ریاضیات و جامعه‌شناسی تدریس می‌شد. برخی از شرکت کنندگان این کلاس‌ها عبارت بودند از: آقایان جعفر سبحانی، محمدتقی مصباح یزدی، محمد مفتح، ناصر مکارم شیرازی، على نهاوندی و محمد یزدی.» ر.ک: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج1، ص46.

2- مفاخر اسلام، ج13، صص 431-435.

3- خاطرات 15 خرداد (تبریز)، به کوشش علی باقری، تهران: سوره مهر، 1388، ص154.

4- ذوالشهادتین امام، ص42. همچنین ر.ک: زندگى نامه حضرت آیت ‌الله محمدتقی مصباح یزدی، ص 98.

5- پیش‌تر گفتیم که آیت ‌الله مصباح در خاطراتشان گفتند که پیشنهاددهنده برپایی این کلاس‌ها به شهید بهشتی خودشان بودند. البته این منافاتی ندارد که دیگران نیز همزمان یا پس از آیت‌الله مصباح، چنین مسئله‌ای را با شهید بهشتی مطرح کرده باشند؛ چه اینکه آیت‌الله مصباح نیز از دغدغه مشترک برخی دوستانش در این باب سخن به میان آورده است.

6- تاریخ شفاهی زندگانی و خدمات اجتماعی فرهنگی آیت ‌الله حائری تهرانی، ص 69.

7- عشق و تلاش...، ص276.

8- صاحب نام، آقای ‌هاشمی رفسنجانی است. گرچه نام ایشان «اکبر» است اما در بسیاری از منابع «علی اکبر» ذکر شده است.

9- مفاخر اسلام، ج13، ص433.

10- جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج1، ص46. همچنین: زندگى نامه حضرت آیت ‌الله محمدتقی مصباح یزدی، ص99.

11- گفت‌وگویی صمیمی با حضرت آیت ‌الله مصباح، نشریه دیدار آشنا، شماره 5، خرداد و تير 77، ص6.