پرسش:
آیا می‌توان با علم تنها به قله‌های پیشرفت و انسانیت و اخلاق فاضله رسید؟ یا برعکس با کار و عمل بدون علم و آگاهی انسان می‌تواند به چنین اهدافی نائل گردد؟ یا اینکه این دو مقوله علم و عمل با هم و در کنار هم همزمان می‌تواند انسان و جامعه را به اوج رشد و تعالی در انسانیت و دیانت برساند؟
پاسخ:
جایگاه و اهمیت کسب علم در آیات و روایات
1- خدای متعال در قرآن کریم به پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «وقل رب زدنی علما» از خداوند فزونی علم بخواه(طه- 114) 2- پیامبر اکرم(ص) فرمود: بر هر مسلمانی واجب است که علم طلب کند تا دانا گردد. همانا خداوند طالبان علم را دوست دارد. (اصول کافی، ج 1، ص 30) در جنگ بدر مسلمانان با پیروزی بر دشمن از آنها اسیر نیز گرفتند. طبق معمول از اسیران مبلغی پول به عنوان فدیه می‌گرفتند، و آنها را آزاد می‌کردند. پیامبر گرامی(ص) از اسیران سؤال کرد: آیا سواد دارید یا نه؟ بعضی از آنها با سواد بودند. حضرت فرمود: فدیه شما این است که به افرادی از مسلمانان علم بیاموزید و آنها را با سواد کنید.
کارکردهای علم در حیات انسان
1- دانستن نور است و ندانستن ظلمت
علم و دانش دو جنبه دارد: یکی اینکه در ذات خود شرف و کمال است. دانستن طبعاً بر ندانستن شرف دارد. دانستن نور است و ندانستن ظلمت. دانستن هستی و وجود است و ندانستن نیستی و عدم. نور بر ظلمت و هستی بر نیستی بالطبع مقدم است. عالی‌ترین استعداد انسان این است که می‌تواند، تا اندازه‌ای از حقایق جهان با خبر گردد، و قوانین جهان را بشناسد. خداوند در فطرت همه انسان‌ها گرایش به علم‌طلبی، حقیقت‌جویی و فضیلت‌خواهی را قرار داده است. اگر کسی زورمندی را به خاطر زورش یا ثروتمندی را به خاطر ثروتش احترام کند، در نظرها پست و شایسته ملامت شمرده می‌شود، ولی اگر دانشمندی را به خاطر دانشش و یا پاکدامنی را به خاطر امانت و درستی و پاکدامنی‌اش احترام کند، در نظرها کار پسندیده‌ای انجام داده است. زیرا احترام زورمند به خاطر زور نشانه جبن و ترس و یا تملق و چاپلوسی است و احترام ثروتمند به خاطر ثروتش نشانه طمع و آزمندی است. اما احترام دانشمند به خاطر دانش، نشانه دانش‌طلبی و حقیقت‌جویی است، و احترام پاکدامن و پارسا به خاطر پاکدامنی و پارسایی نشانه علاقه به تقوا و پارسایی است.
2- بهترین وسیله برای حفظ موجودیت و تعالی انسان
علم بهترین وسیله زندگی است، قدرت و توانایی است. سلاحی است که خداوند به بشر داده تا در نبرد زندگی، خود را حفظ کند. اگر به شیر دندان‌ها و چنگال‌های نیرومند و به آهو پای دونده و تیزرو و به پرندگان پر و بال داده شده، به بشر عقل و علم داده شده، به وسیله علم است که می‌توان با بیماری‌ها و میکروب‌های کشنده و با فقر و تنگدستی و با ظلم و ستمکاری مبارزه کرد. پیامبر اکرم(ص) در این زمینه می‌فرماید: همانا به وسیله علم است که خداوند اقوامی را بلند می‌کند و پیشوای دیگران قرار می‌دهد. دیگران آثار آنها را اقتباس می‌کنند و به عمل آنها هدایت می‌یابند و از فکر آنها استفاده می‌برند. علم، حیات دل‌ها و نور چشم‌ها و نیروی بدن‌ها است. علم آدمی را به جایگاه نیکان و درجات عالی دنیا و آخرت می‌رساند(بحارالانوار، ج 1، ص 171).
لزوم کار و عمل و پرهیز از بی‌عملی
کار و عمل پس از کسب علم و دانش از مهم‌ترین مؤلفه‌های رشد و تعالی انسان و جامعه به حساب می‌آید و برعکس آفت تنبلی و بیکار و بی‌عملی فرد و جامعه را به اوج مذلت و خواری و سرسپردگی می‌رساند. پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: به لعنت خدا گرفتار است کسی که سنگینی خود را در زندگی بر دوش دیگران بیندازد. (وسایل الشیعه، ج 12، ص 13) از طرف دیگر می‌فرماید: کسی که برای تامین معاش و زندگی خود و عائله‌اش کار و کوشش می‌کند، مانند کسی است که در راه خدا جهاد می‌کند (همان، ص 43) همچنین در سیره آن حضرت آمده که وقتی در حضور پیامبر گرامی(ص) از کسی تعریف می‌کردند، حضرت می‌پرسید: کارش چیست؟ اگر می‌گفتند: بیکار است، می‌فرمود: «سقط من عینی» از چشم من افتاد! (بحارالانوار، ج 100، ص 9)
ادامه دارد