مسجد، کانون تربیت و خود‌سازی
علی قنبریان
مسجد مکانی مقدس است و نقش ویژه‌ای در تربیت و خود‌سازی دارد. مسلمانان در مسجد یکدیگر را دیدار کرده و از حال هم خبردار می‌شوند. برگزاری نماز جماعت و دیگر فعالیت‌های دینی مانند سخنرانی و ذکر مصیبت، سبب تقویت روحیۀ ایمانی می‌شود. متأسفانه برخی سرگرمی‌ها و جاذبه‌ها که در عصر کنونی افزایش پیدا کرده، مانع از حضور در مساجد می‌شود. شارع مقدس (خداوند متعال و ائمۀ معصومین(ع)) با فضیلت‌هایی که برای مسجد و اقامۀ نماز جماعت در آن بیان کرده‌اند، مسلمانان را برای حضور در آن ترغیب کرده‌اند.
جایگاه مسجد در آیات و روایات
آیات قرآنی بسیاری در رابطۀ با «مسجد» و «مساجد» نازل شده است که حاکی از اهمیت آن در نزد خداوند متعال است. لفظ «مسجد» 22 مرتبه و لفظ «مساجد» 6 مرتبه در قرآن ذکر شده. برخی از آیات در رابطۀ با «مسجدالحرام» است و برخی نیز دربارۀ تمامی مساجد. دراهمیت مسجد در فرهنگ اسلامی برخی از آیات عمومی و غیراختصاصی قابل توجه است:
الف) « كيست ستمكارتر از آن كس كه از بردن نام خدا در مساجد او جلوگيرى كرد و سعى در ويرانى آنها نمود؟! شايسته نيست آنان، جز با ترس و وحشت، وارد اين (كانون‌هاى عبادت) شوند. بهرۀ آنها در دنيا (فقط) رسوايى است و در سراى ديگر،عذاب عظيم (الهى)! » (بقره /114)
در آیۀ فوق، افرادی که از ذکر خدا در مسجد جلوگیری می‌کنند و آن را ویران می‌کنند، ستمکار معرفی شده‌اند و ثمرۀ این کار آنها، در دنیا و آخرت ظاهر می‌شود، یعنی رسوایی در دنیا و عذابی بزرگ در آخرت.
بدون شک مفهوم آيۀ فوق، مفهومى گسترده است و به زمان و مكان معينى محدود نمىشود، همانند ساير آياتى كه در شرایط خاصى نازل شده اما حكم آن در همۀ قرون و اعصار ثابت است. بنابراين هركس و هر گروه به‌نوعى در تخريب مساجد الهى بكوشد يا مانع از آن شود كه نام خدا و عبادت او در آنجا انجام گيرد، مشمول همان رسوايى و همان عذاب عظيم است كه در آيه اشاره شده. توجه به اين نكته نيز لازم است كه جلوگيرى از ورود به مسجد و ذكر نام پروردگار و كوشش در تخريب آن، تنها به اين نيست كه مثلاً با بيل و كلنگ ساختمان آن را ويران کنند، بلكه هر عملى كه نتيجۀ آن تخريب جایگاه و شان مساجد و از رونق افتادن آن باشد نيز مشمول همين حكم است؛ چراكه در تفسير آيۀ {إِنَّما يَعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ...} (توبه/18) چنان‌که خواهد آمد، طبق صريح بعضى از روايات، منظور از عمران و آبادى مسجد تنها ساختمان آن نيست، بلكه حضور در آنها و توجه به محافل و مجالس مذهبى كه در آنها تشكيل مى شود و موجب ياد خدا است نيز يک نوع عمران است، بلكه مهم‌ترين عمران شمرده شده. بنابراين در نقطۀ مقابل، آنچه باعث شود كه مردم از ياد خدا غافل گردند و از مساجد باز مانند، ظلمى است بسيار بزرگ! (ناصر مكارم شيرازى، تفسير نمونه، ج1، ص411)
ب) «مساجد خدا را تنها كسى آباد مىكند كه ايمان به خدا و روز قيامت آورده و نماز را برپا دارد و زكات را بپردازد و جز از خدا نترسد؛ اميد است چنين گروهى از هدايتيافتگان باشند.»
(توبه/18)
در آیۀ دوم به اهمیت احداث و نگهداری مساجد پرداخته شده و این امر را مختص کسانی دانسته که شرایطی در روح و اعمال خود داشته باشند.
دربارۀ اهميت بناى مسجد احاديث فراوانى از طرق اهل‌بيت و اهل سنت رسيده است كه اهميت فوق‌العادۀ اين كار را نشان مىدهد. از پيامبر
(صلی الله علیه و آله) چنين نقل شده كه فرمود: «من بنى مسجدا و لو كمفحص قطاهًْ بنى‌الله
له بيتا فى الجنهًْ» (بحارالانوار، ج62، ص46) كسى كه مسجدى بنا كند هرچند به‌اندازۀ لانۀ مرغى باشد، خداوند خانهاى در بهشت براى او بنا خواهد ساخت. در حديث ديگرى از پيامبر(ص) نقل شده: «من اسرج فى مسجد سراجا لم تزل الملائكهًْ و حملهًْ العرش يستغفرون له ما دام فى ذلك
المسجد ضوء» (عوالي اللئالي، ج2، ص32). كسى كه چراغى در مسجدى برافروزد، فرشتگان و حاملان عرش الهى مادام كه نور آن چراغ در مسجد مىتابد براى او استغفار مىكنند.
امروز آنچه بيشتر اهميت دارد، عمران و آبادى معنوى مساجد است و به تعبير ديگر بيش از آنچه به ساختن مسجد اهميت مىدهيم بايد به ساختن افرادى كه اهل مسجد و پاسداران مسجد و حافظان آن هستند اهتمام بورزیم. مسجد بايد كانونى باشد براى هرگونه حركت و جنبش سازندۀ اسلامى در زمينۀ آگاهى و بيدارى مردم و پاكسازى محيط و آماده کردن مسلمانانبراى دفاع از ميراث‌هاى اسلام؛ مخصوصاً بايد توجه داشت مسجد مركزى براى جوانان باايمان و كانونى براى فعالترين قشرهاى اجتماع باشد.
ج) «اى فرزندان آدم! زينت خود را به هنگام رفتن به مسجد، با خود برداريد! و (از نعمت‌هاى الهى) بخوريد و بياشاميد، ولى اسراف نكنيد كه خداوند مسرفان را دوست نمىدارد!» (اعراف/31)
در آیۀ سوم، «زینت» مطرح شده است. رفتن به محل عبادت و گفت‌وگوی با خداوند متعال، مقدمات و تمهیداتی می‌خواهد. در فقه و احکام نیز به خوش‌پوشی و نظافت ظاهر و استعمال عطر هنگام رفتن به مساجد تأکید شده است و این امور از مستحبات در مساجد دانسته شده است.
قرآن به مال و فرزند، «زينت» گفته است: «اَلْمالُ وَ الْبَنُونَ زِينهًْ الْحَياهًِْ الدُّنْيا» (کهف/46) بنابراين ممكن است آيه بيانگر اين باشد كه مال و فرزند خود را هنگام رفتن به مسجد همراه داشته باشيد، تا با مال، به حل مشكلات اقتصادى مسلمانان بپردازيد و با حضور فرزند در مساجد و جماعات، مشكلات تربيتى نسل آينده را حل كنيد. در روايات، امام جماعتِ عادل، آراستگى ظاهر، عطر زدن ولباس زيبا پوشيدن به هنگام نماز، بلند كردن دستان به هنگام ركوع و سجود، شركت در نماز عيد و نماز جمعه، از جمله مصاديق زينت شمرده شده‌اند.
امام مجتبى(ع) به‌هنگام نماز و حضور در مسجد، بهترين لباس خود را مىپوشيد و مىفرمود: «انّ اللّه جميل يحبّ الجمال فاتجمّل لربى» (وسائل‌الشیعه، ج4، ص455)، خداوند زيباست و زيبايى را دوست دارد و من لباس زيباى خود را براى پروردگارم مىپوشم،آن‌گاه اين آيه را تلاوت مىفرمودند. با زينت به مسجد رفتن، احترامى است به بندگان خدا، به عبادت خدا و همچنين سبب ايجاد جاذبه و ترغيب عملى ديگران است.
نقش مسجد در تربیت دینی
مسجد محلّی برای نشر معارف اسلام، وحدت مسلمانان، دیدار مسلمانان با یکدیگر و انجام برخی از مراسم مذهبی همچون نماز جمعه و نماز عیدین (عید فطر و عید قربان) است. حتی مسجد در تمامی دورۀ اسلامی، چه زمان ظهور اسلام در مکه و مدینه و چه در زمان‌های بعد محل شورا و مشورت دربارۀ مسائل مهم و اساسی و حیاتی جامعه بوده است. امام خمینی دراین‌باره، کلیسا را با مسجد مقایسه کرده و می‌فرماید:
«مسيحيون خيال نكنند كه اسلام هم، مسجد هم، مثل كليساست. مسجد وقتى نماز در آن بر پا مىشده است تكليف معين مىكردهاند. جنگها از آنجا شالودهاش ريخته مىشده است. تدبير ممالک از آنجا، از مسجد شالودهاش ريخته مىشده است. مسجد مثل كليسا نيست. كليسا يک رابطۀ فردى ما بين افراد و خداى تبارک و تعالى است لكن مسجد مسلمين در زمان رسول خدا و در زمان خلفايى كه بودند، هر جور بودند، مركز سياست اسلام بوده است. در روز جمعه با خطبۀ جمعه مطالب سياسى است، مطالب مربوط به جنگها، مربوط به سياست مدن، اينها همه در مسجد درست مىشده است. شالودهاش در مسجد ريخته مىشده است در زمان رسول خدا و در زمان ديگران و در زمان حضرت امير سلام اللّه عليه.» (صحيفۀ امام، ج2، صص31ـ32)
متأسفانه در دورۀ کنونی نسبت به گذشته، سرگرمی‌ها بیشتر و متنوع‌تر شده‌اند مانند فیلم‌ها، سریال‌ها، و شبکه‌های اجتماعی و همین امر سبب جدایی مسجد با افراد اجتماع به‌ویژه جوانان شده است. سرگرمی‌های جایگزین، نه‌تنها نقش تربیتی خنثایی دارند بلکه در برخی مواقع عامل انحرافات و ناهنجاری‌های فردی و اجتماعی شده و زمینه‌ساز سقوط فرد و ازهم‌پاشیدگی بنیان خانواده‌ها شده است. بنابراین لازم است مسئولان مرتبط و دلسوز و نهادهای اجتماعی، الفت و انس و ارتباط بین افراد جامعه و مساجد را پررنگ کرده و برای حضور بیشتر مردم در مساجد و کانون‌های تربیتی برنامه‌ریزی کنند.
به‌خاطر نقش مهم مسجد در اخلاق فردی و اجتماعی و ساختن آرمان‌شهر معنوی، در فقه و احکام شرعی جایگاه ویژه‌ای برای آن در نظر گرفته شده و برخی از واجبات، محرمات، مستحبات و مکروهات اعمال در ارتباط با آن بیان شده است.
نقش امامان جماعت دلسوز
و متخلِّق در رونق و آبادانی مساجد
برای افزایش کارکرد مساجد در تربیت دینی افراد اجتماع، امامان جماعت مساجد، شایسته بلکه بایسته است که متخلّق به آداب اسلامی بوده و رابطۀ عاطفی مناسبی با مردم داشته باشند، برخوردار ازسواد دینی و حتی غیردینی بوده و در فن سخنرانی و روضه‌خوانی مهارت کافی و وافی داشته باشند.
بهترین و مؤثرترین عامل در افزایش توان کارکردی مساجد، یاری خواستن از امامان جماعت شایسته، کارآمد، اهل خلوص، فعال، خوش‌رفتار، فروتن و دارای سعۀ صدر و توانمند در برقراری ارتباط صمیمی با قشرهای مختلف به‌ویژه گروه جوان و نوجوان است.
البته نقش روحانی مساجد را باید تقویت و افزایش دهیم. از آنجا که روحانی و عالم در مسجد حکم پدر اخلاقی امت را دارد، امامان مسجد باید در حوزه‌های علم و عمل و در حوزۀ شناخت خود نسبت به مخاطبان و خواسته‌ها و نیازهای آنان، خود را برای این مسئولیت آماده سازند.
روحانی به‌عنوان عالم دین موظف است به آموزش دینی بلکه به آموزش و پرورش کسانی که به مسجد می‌آیند توجه داشته باشد. ارتباط علمی و عاطفی و احساسی می‌تواند این نقش را چنان‌که باید و شاید تقویت کند.
رهبر معظم انقلاب دربارۀ نقش سازندۀ روحانیون در مساجد می‌فرماید:
«البته به مساجد بايد خيلى اهتمام بشود. من به اين سنت پيشنمازى، خيلى معتقدم. شايد بعضي‌ها هم واقعاً قبول نداشته باشند؛ اما خود من چون مدت‌ها پيشنماز بودهام و پيشنمازى كردهام، مىدانم كه پيشنمازى، چقدر كار خوب و مؤثر و پُرفعاليت و پُرتلاشى است. غالباً كسانى كه پيشنمازى نكردهاند، نمىدانند پيشنمازى يعنى چه. بعضي‌ها هم كه در مسجد نمازى خواندند و فورى بيرون دويدند و دنبال كار ديگرى رفتند، آنها هم طعم پيشنمازى را نمىفهمند. پيشنمازى، يعنى آدم مسجد را واقعاً محل كار خودش بداند؛ قبل از وقت، حتّى قبل از ديگران به آنجا برود؛ اوضاع مسجد را ببيند؛ اگر اشكالاتى در وضع ظاهرى مسجد هست، برطرف كند؛ سجادهاش را پهن نمايد؛ منتظر مردم بماند كه بيايند؛ با يکيکِ افرادى كه مىآيند، تا آنجايى كه مىتواند، تماس بگيرد؛ به آنها محبت بكند؛ از آنها احوالپرسى نمايد؛ اگر مشكلى دارند، در آن حدى كه برايش ميسور است، برطرف كند، نه اينكه پادوى كارهاى خدماتى مردم بشود. در بعضى از مساجد، چنين چيزهايى وجود دارد كه قطعاً غلط است. در آنجا بنشيند، مردم به او مراجعه بكنند، درددل بكنند، خودش را بر مردم عرضه كند، در معرض مراجعات مردم قرار بدهد؛ نماز را كه تمام كرد، براى مردم مسئله و تفسيرى بگويد، حرفى بزند و بلند شود، بيرون برود؛ يعنى اينطور، ساعتى از وقت خودش را در اينجا صرف بكند. به نظر من، اينطور پيشنمازى، يک فرد خيلى مفيد و مؤثر و بابركت و جلبكنندۀ عواطف است. در سايۀ چنين پيشنمازىاى است كه وقتى او به آن كسانى كه با مسجدش سروكار و رفت‌وآمد دارند؛ حتّى كسانى كه وقت هم نمىكنند به مسجد بروند، اما دورادور مىدانند و از ديگران شنيدهاند كه اين آقا، چه آقاى خوبى است، اشاره كند كه فلان كار بايد انجام بگيرد، نه بودجه مىخواهد، نه قدرت قانونى مىخواهد و نه بخشنامه لازم دارد؛ آن كار طبق نظر و گفتۀ او انجام خواهد گرفت.
در مسجد دانشگاه، اگر اين روحانى صاحب اين مسجد بشود و به آنجا برود و بنشيند بحث كند، حتماً دانشجويان جذب مىشوند. البته ممكن است مدتى نيايند و عدهاى بدجنسى كنند؛ ليكن اصلًا دانشجو، به يک نفر كه مثل پدر با او برخورد كند و مشكلاتش را مرتفع سازد، احتياج دارد. اگر چنين روحانىاى در آنجا باشد، اصلًا امكان ندارد كه دانشجويان مراجعه نكنند. اين دانشجو قهراً مراجعه مىكند؛ چون عقدۀ روحى دارد.» (سیدعلی خامنه‌ای، بيانات در ديدار با اعضاى شوراى مركزى نمايندگان ولىّ فقيه در دانشگاه‌هاى كشور و مسئولان دفاتر نمايندگى 08/ 07/ 1369، ص252).