مردم‌داری مسئولان حق اولیه ملت در حکومت اسلامی
رضا الماسی
حكومت اسلامى بر اساس احكام و تعالیم اسلام تشكیل مى‌شود و رسالت اصلى آن برقرارى یك نظام اسلامى و تحقق بخشیدن به ارزش‌هاى دینى است. احیاى سنّت‌ها و ارزش‌هاى اسلام و مبارزه با بدعت‌ها و انحرافات اخلاقى و رفتارى، وظیفه خاص حكومت اسلامى است كه سایر حكومت‌ها خود را بدان متعهد نمى‌دانند.
حكومت‌ها اعم از اسلامى و غیراسلامى داراى یك سرى وظایف مشترك هستند، اما هر كدام
بر اساس نظام ارزشى خویش، شكل خاصى به آن وظایف مى‌دهند. در تعداد این وظایف و تعیین مصادیق آن، كم و بیش اختلافاتى مشاهده مى‌شود.
حقوق متقابل مردم و حكومت
بر اساس تعالیم بزرگان دینی، براى تعیین «حقوق متقابل مردم و حكومت» در نظام اسلامى، حداقل دو راه در پیش روى داریم: یك راه آن مراجعه به منابع اسلامى است، و راه دیگر، شناخت وظایف حكومت با استفاده از تحلیل‌هاى عقلى است. براى نمونه، یكى از بهترین منابع اسلامى براى تعیین «حقوق متقابل مردم و حكومت» كتاب شریف «نهج‌البلاغه» است. امیرالمؤمنین علیه‌السلام در خطبه‌هاى خود و نیز نامه‌هایى كه براى والیان و استانداران خویش مى‌نگاشت، به «وظایف حكومت و مردم» اشاره كرده است. آن حضرت حتى در نامه‌هاى خویش به معاویه و سایر مخالفان، به این مطلب اشاراتى دارد.
یكى از صریح‌ترین كلمات حضرت امیرالمؤمنین على علیه‌السلام درباره حقوق متقابل حكومت و مردم، این خطبه آن بزرگوار است: اى مردم! مرا بر شما و شما را بر من حقى واجب شده است؛ حق شما بر من آن كه، از خیرخواهى شما دریغ نورزم و بیت‌المال را میان شما عادلانه تقسیم كنم، و شما را آموزش دهم تا نادان نباشید و شما را تربیت كنم تا راه و رسم زندگى را بدانید.
و امّا حق من بر شما این است كه به بیعت با من وفادار باشید و در آشكار و نهان برایم خیرخواهى كنید، هرگاه شما را فراخواندم اجابت نمایید و هرگاه فرمان دادم اطاعت كنید.
مرحوم آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی در توضیح این خطبه می‌گوید: «حضرت در این قسمت از خطبه خویش چهار مطلب را به عنوان «حقوق مردم بر حاكم اسلامى» برمى‌شمارند. البته این مطلب بدان معنا نیست كه حقوق مردم منحصر در همین تعداد است، بلكه حقوق دیگرى در سایر خطبه‌ها و نامه‌هاى نهج‌البلاغه و نیز در روایات اسلامى ذكر شده است.»
آیت‌الله مصباح ادامه می‌دهد: «اولین حق مردم بر حاكم اسلامى «نصیحت» است كه در زبان فارسى از آن به پند و اندرز یاد مى‌شود؛ ولى نصیحت دقیقا به معناى پند و اندرز و موعظه نیست، بلكه هرگاه این واژه به كار برده مى‌شود مفاهیمى مانند: صفا، صمیمیت، خیرخواهى و دلسوزى نیز از آن فهمیده مى‌شود. بنابراین لازم است حاكم اسلامى خیرخواه مردم و با زبان و عمل، درصدد تأمین خیر و صلاح آنان باشد. حق دوم مردم بر حاكم اسلامى كمك به افزایش درآمدهاى عمومى و پیشرفت اقتصادى است. حاكم اسلامى باید این اموال را به گونه‌اى حفظ و بهره‌بردارى كند كه علاوه بر بهره‌بردارى مردم زمان حاضر، نسل‌هاى آینده نیز از آن بهره‌مند گردند. آموزش و پرورش یكى دیگر از وظایف حاكم اسلامى است. در نهایت حضرت «تأدیب» را یكى دیگر از وظایف حاكم اسلامى برمى‌شمارند. در اینجا «تأدیب» جداى از «تعلیم» بیان شده است. منظور از «تأدیب» همان «تزكیه» است كه با مفهوم آن آشنا هستیم.»
سفرهای استانی رئیس‌جمهور بستری است که در خلال آن بخشی از موارد فوق تحقق می‌یابد و کمک می‌کند تا همواره مردم عملکرد رئیس‌دولت را رصد و ارزیابی کرده و رئیس‌جمهور نیز به برکت ارتباط مستقیم با اقشار مختلف مردم، حقوق آنها را با درک واقعیت‌های زندگی مردم تحقق بخشد.
نظام سیاسى که اسلام در مبانى و پایه‌هاى شناخت به آن دعوت کرده است، نظام سیاسی عدالت‌محور است. پیشوایان دینی همواره بر این نوع نظام تاکید داشتند و برنامه‌هاى حکومتى خود را
بر پایه آن قرار داده و آن را در همه ابعاد زندگى اجرا مى‌کردند و از جمله مهم‌ترین برنامه حکومتى‌شان، رعایت حقوق مردم بود.
از مظاهر سیاست عدالت‌محور مى‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- دادگرى براى همه افراد جامعه از هر قوم و نژادى و بدون کمترین تبعیضى.
- آزادى براى همگان بر اساس قانون و اهمیت دادن به دانایى و توانمندى و قابلیت‌ها.
- شایسته‌سالارى در تصدى مقامات و وظایف اجتماعى و تلاش در تامین زندگى آرام براى مردم و عدم تحمیل بار گران بر آنان.
حقوق مردم بر حاکم در مبانى اسلامى
از حقوق مردم بر حاکم که در مبانى اسلامى آمده، مى‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- برقرار کردن نظام ادارى جامع.
- مدیریت صحیح در همه ابعاد جامعه براى حل مشکلات مردم.
- پرکردن خلأها و برطرف کردن نارسایى‌ها از زندگى مادى و معنوى آنان.
- ارتباط مستقیم حاکمان با مردم و شنیدن مسائل و مشکلات آنها جهت رفع موانع پیشرفت فردی و اجتماعی آحاد جامعه و...
محمد ابراهیم جناتی، پژوهشگر علوم حوزوی در این باره می‌نویسد: «تکامل و پیشرفت مادى و معنوى در هر جامعه و با هر سیستمى منوط به شرایطى است که نظام ادارى در پدیدار ساختن و برقرارى آنها باید نهایت سعى و کوشش را انجام دهد.
برخى از آن شرایط، شرایط اجتماعى و برخى دیگر, شرایط فردى هستند. شرایط اجتماعى عبارتند از آزادى، امنیت، استقلال، ثبات، عدالت و نظم. و شرایط فردى عبارتند از ایمان به خدا، اهمیت به علم، اعتماد به نفس، خود باورى، مراعات حقوق مردم، علاقه‌مندى به حل مشکلات جامعه، صداقت در کار، خوش‌بینى، خیرخواهى، وفاى به عهد و....»
او ادامه می‌دهد: «از حقوق مردم بر حاکم که در مبانى اسلامى آمده، مدارا و خوشرویى با آنهاست. زیرا باعث مى‌شود که وى بین مردم محبوب و آنان آزادانه و بدون وحشت و اضطراب مشکلات خودشان را به او گزارش دهند و در پیش‌آمدها و رویدادها بى‌تفاوت نباشند و این نقش بسزایى در گرویدن مردم به وى و ارتباط بین‌شان دارد.
بدین جهت در مبانى اسلامى بر رعایت این امر تاکید شده. بلکه آن را ضرورى دانسته‌اند و نیز روش‌هاى نیکوى اجتماعى را براى مداراى با مردم و حمایت از مردم و آسایش آنها در برابر رفتارهاى بى‌رحمانه و ناهنجار ارائه داده‌اند که به هیچ وجهى نباید از آن عبور نمایند.»
نظارت مردم بر مسئولان
ضرورتی انکارناپذیر
اولین خطری که دولت و حاکمان را در پی فاصله گرفتن از مردم تهدید می‌کند، عدم درک صحیح از نیازها و مطالبات آنان است. رویکردی که رئیس‌جمهور از آغاز دولت سیزدهم در دستور کارش قرار‌داده، حداقل اثر مثبتی که برجای می‌گذارد همین نکته می‌باشد.
آقای علی خضریان نماینده مردم تهران در مجلس و سخنگوی کمیسیون اصل ۹۰ در گفت‌وگو با گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید: «رویکرد جدید آقای رئیسی در سفر به استان‌های مختلف بسیار امیدوار‌کننده است. البته به شرطی که مصوبات این سفرها پیگیری شود. همان‌طور که ایشان اخیراً تاکید کردند از چند ناحیه این کار صورت می‌گیرد و امیدواریم ثمرات آن در کوتاه مدت دیده شود.»
او می‌افزاید: «علاوه بر نظارت خود مردم بر نحوه اجرایی شدن مصوبات این سفرها از طرق مختلف، یکی دیگر از ارکان نظارتی، نماینده‌های مجلس هستند که در سطح مجامع نمایندگان استان‌ها می‌توانند مصوبات را پیگیری و بر اجرای صحیح و با سرعتِ آنها نظارت نمایند. در مجموع همه باید تلاش کنیم با کمک به دولت، فرصت حضور رئیس‌جمهور به همراه جمعی از وزرا، نمایندگان مجلس و مسئولان استانی به بار بنشیند. در غیر این‌صورت این فرصت‌ها حتی می‌تواند به تهدیدهایی جبران ناپذیر مبدل گردد.»
نماینده مردم تهران در مجلس توضیح می‌دهد: «متاسفانه در برخی دولت‌های پیشین این اتفاق افتاده. وقتی دولت در عالی‌ترین سطح وارد یک استان می‌شود موجی از امیدها را نزد مردم زنده می‌کند اما وقتی پس از گذشت مدتی از حضور مسئولان دولتی، خبری از اجرای مصوبات نمی‌شود اعتماد مردم آسیب می‌بیند و به این راحتی‌ها ترمیم نخواهد شد.»
خضریان ادامه می‌دهد: «این واقعیت علی‌رغم گذشت بیش از دو ماه از استقرار دولت سیزدهم و اقدامات مثبتی همچون واردات واکسن، برقراری ارتباطات سازنده با همسایگان و همین حضور میدانی در میان مردم، هنوز اعتماد آسیب دیده آحاد جامعه ناشی از بد قولی‌ها و بد عمل کردن دولت‌های یازدهم و دوازدهم را نتوانسته به طور کامل جبران نماید. البته الحق و الانصاف تحولات دور از انتظاری در همین دو ماه صورت گرفته اما کافی نیست و لازم است این روند به همین شکل پرشتاب ادامه پیدا کند.»
بایدها و نبایدهای
سفرهای استانی دولت
آقای نویدرضا عرفانیان فعال فرهنگی اجتماعی مشهد به گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید: «هر اقدام مفیدی که نفع و خیر برای آحاد مردم دارد، از گزند حسادت بدخواهان و مشورت‌های ناصواب دوستان نابخرد، مصون نبوده و نیست. اقدام جهادی، تیم و همکار جهادی می‌خواهد.
دولت محترم و مردمی حتما باید حواسش به مشورت گرفتن از افراد خبره و دلسوز باشد و اشتباهات پیشینیان را نصب العین خود ساخته تا اقدامات خوب شبانه‌روزی‌اش با چند اقدام ساده‌لوحانه تحت‌الشعاع قرار نگیرد.»
او تصریح می‌کند: «جلوگیری از این قبیل اقدامات اشتباه ریز ولی موثر، بذر امید کاشته شده در دل مردم را می‌پروراند و آنچه که از این دولت توقع می‌رود را جامه عمل می‌پوشانَد.»
عرفانیان معتقد است: «شاید به صورت تخصصی شرح وظایف دفتر رئیس‌جمهور و کمیته پیگیری‌های ویژه آن را خیلی از مردم اطلاع نداشته باشند، ولی قاعدتا هر اقدامی در سطح سفرهای استانی، نیازمند فضا‌سازی و زمینه‌چینی بین مردم آنجا قبل و در حین سفر است. بعد از اتمام سفر استانی نیز طبیعتا پیگیری‌های ویژه مصوبات آنجا توسط ستاد مربوطه لازم است تا مردم نتایج آن را به صورت ملموس و محسوس رویت کنند.»
این فعال اجتماعی در پایان می‌گوید: «مردم یکی از ارکان اساسی این مملکت هستند که در فرمایشات صریح حضرت امام(ره) و حضرت آقا مورد تاکید فراوانی قرار گرفته‌اند و مسئول یعنی کسی که روزی مورد سؤال قرار خواهد گرفت و وامدار و بدهکار مردم است. هر مسئول و صاحب‌منصبی در این طی طریق، کم بگذارد و به‌اندازه ظرفیتش همت نکند، عاقبتش انحراف و ذلت در دنیا و عقبی خواهد بود و هر کس همه توانش را پای خدمت به مردم در مملکت
امام زمان(عج) بیاورد، تا ابد مورد رضای حق و در قلب مردم کشورش خواهد بود.
مانند شهید سرافراز حاج قاسم سلیمانی که خدمت به مردم را عمل صالح می‌دانست و تا سر حد جان، برایشان کوشید و تشییع پیکرش با حضور
چند ده میلیون از ملت امام حسینی خود گواه و شاهدی بود بر چگونه زیستنش.»