پرسش:
از منظر آموزه‌های وحیانی اسلام چه عواملی موجبات فساد اخلاق انسان‌ها را فراهم می‌آورد؟
پاسخ:
در جهان طبیعت اصل بر سلامت و درستی است
اخلاق خوب و اخلاق بد به نوبه خود مانند همه چیز دیگر این جهان، علل و اسبابی دارد. اگر بخواهیم اخلاق خوب را تحصیل و با اخلاق بد مبارزه کنیم، باید به علت اینها پی ببریم. هرچند بشر، هم استعداد خلق و خوی خوب و هم استعداد خلق و خوی بد را دارد اما اخلاق خوب به طبیعت و فطرت بشر نزدیک‌تر است. همان طوری که تن بشر ممکن است سالم و ممکن است بیمار بوده باشد، اما سلامت به طبیعت جسم انسان نزدیک‌تر است یعنی دستگاه خلقت به حسب طبع اولی خود جسم را سالم می‌سازد، اگر احیانا بیماری پیدا شد، در اثر علل و اسباب خارجی و میکروب‌ها و ضایعات و عفونت‌ها است. طبیعت و فطرت روحی بشر نیز بر راستی و درستی و تقوا و عدالت و آزادی و کرامت است، دروغ و خیانت و ناپارسایی و ستم و دون صفتی و پستی و... در اثر یک سلسله انحرافات و علل و اسباب خارجی پدید می‌آید. پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: هر نوزادی طبق فطرت اسلامی متولد می‌گردد، سپس احیانا پدر و مادر وی او را به کیش یهودی یا نصرانی یا مجوسی وارد می‌کنند. (صحیح بخاری، کتاب الخبائز، ابواب 80 و 93)
مقصود این است که اولا دستگاه خلقت به حسب طبع، روحیه سالم و بی‌عیب می‌سازد، ثانیا دستورات اسلام هماهنگ با مقتضای قوانین خلقت است. اساس تربیت اسلامی بر استخراج و به ظهور آوردن مقتضای اصلی فطرت و طبیعت است. پس آن چیزی که ضروری و لازم است شناخت علل و اسبابی است که اخلاق و روحیه‌ها را منحرف و بیمار می‌سازد.
عوامل فساد اخلاق
1- محیط فاسد و آلوده
یکی از مهم‌ترین عوامل و دلایل فساد اخلاق انسان محیط فاسد و آلوده است. محیط یعنی مجموعه‌ای از انسان‌ها و آثار آنها که هر فردی خواه ناخواه با آنها مواجه است و تعامل دارد. محیط اگر فاسد و منافی اخلاق پسندیده باشد، اخلاق افراد و جوامع را فاسد می‌کند. لذا یکی از وظایف و فرایض اسلامی ما اصلاح محیط و سالم سازی بسترها و شرایط است که به نام امر به معروف و نهی‌از منکر خوانده می‌شود.
2- معاشرت با بدان
معاشرت و همنشینی تاثیری شگفت دارد. معاشر خوب، تاثیر خوب می‌بخشد و معاشر بد تاثیر بد. پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: هرکس همان روش و اخلاق را دارد که معاشرش دارد (مجموعه ورام، ج 2، ص 249) همچنین امام علی‌(ع) می‌فرماید «مجالسه اهل الهوی منساه للایمان» همنشینی با اهل هوا و هوس فراموشخانه ایمان است (نهج‌البلاغه - خطبه 84)
3- افراط و تفریط در کارها
یکی دیگر از علل مفاسد اخلاق افراط و تفریط در فعالیت‌ها و کارهای انسان است. بیکاری و همچنین تلاش زیاد از حد، به نوبه خود یکی از علل تخریب روحیه و فساد اخلاق است. بیکاری منشا پاره‌ای از اخلاق رذیله از قبیل غیبت و فتنه‌انگیزی و دون‌همتی و شهوت‌پرستی است، و تلاش زیاد‌تر از حد اعتدال نیز پاره‌ای دیگر از اخلاق رذیله مانند تندخویی و عصبانیت و کم حوصلگی است.
4- فقدان عدالت اجتماعی
اگر عدالت اجتماعی در جامعه‌ای نباشد، خواه از این جهت که رسوم و مقررات و سنن آن اجتماع منشا بی‌عدالتی‌ها شده باشد و جامعه را منقسم کند به طبقه مرفه و مترف و طبقه محروم و بدبخت، و یا از این جهت که عدالت و دادگستری ضعیف باشد و برخی بر جان و آبرو و مال برخی دیگر متهم کنند، اخلاق اجتماعی مردم فاسد می‌گردد.
زیرا انسان وقتی می‌تواند اخلاق خوب و سالم داشته باشد، که آرامش روحی و روانی متعادلی داشته باشد.
5- فقدان سلامت و امنیت
بیماری تن و محرومیت از سلامت و امنیت نیز به نوبه خود در برهم زدن تعادل روحی و فساد اخلاقی سهم بسزایی دارد. سلامت و امنیت علاوه بر اینکه دو نعمت بزرگ خدا هستند، شرط اخلاق فاضله و نیکو نیز به شمار می‌روند.
6- جهل و نادانی
جهل و نادانی و توجه نداشتن به آثار اخلاق نیک و اخلاق زشت، یکی دیگر از علل اخلاق رذیله به حساب می‌آید. به طور کلی شرایط تحصیل اخلاق نیکو از این قرار است: 1- ایمان و عقیده صحیح 2- داشتن معلم شایسته 3- مطالعه کتاب‌های نافع 4- کار و تلاش سازنده در حد اعتدال 5- میانه‌روی در استفاده از لذات 6- برخورداری از سلامت 7- عدالت اجتماعی 8- محیط سالم و سازنده 9- معاشر و همنشین خوب و...