تبلور اخلاق شهروندی و سبک زندگی اسلامی در ماه مبارک رمضان چگونه است؟ (بخش پایانی)
انس با قرآن ثمره اخلاقمداری دینی (گزارش روز)
گویی خودخواهیها و تنها خود را دیدن و منفعت خود را جستوجو کردن در این ایام پر برکت ماه مبارک رمضان از چهره شهر پاک شده و حالا میتوانیم بهتر همدیگر را ببینیم و از احوال هم جویا شویم. لااقل یک بار هم که شده با کاسهای نذری به در منزل همسایههایمان در طبقات مختلف آپارتمان برویم وآنها را به چهره ونام بشناسیم.
گالیا توانگر
در مسجد محل شانهبهشانه اهالی منطقه دست نیاز به درگاه الهی همچون پیچکی بالا برده و اگر در توان خود میبینیم که به پیچکهای دیگر در حین صعود کمکی داشته باشیم، دریغ نورزیم. این دستگیریها اشکال مختلفی دارد. گاه تنها گوشیمان را به کمک میآوریم تا دردی را بشنویم و زبانمان را به کار میگیریم تادر قالب کلمات و جملات مرهمی بر زخمی باشیم. گاه کمکهای مادی و گاه یارانههای معنوی.
هرچه که هست به برکت این ماه عزیز اخلاق شهروندی تبلور یافته و همه غمخوار و همراه هم شدهایم. کاش این حسهای ناب انسانی تا همیشه در تاروپود شهر باقی بمانند.
اخلاق شهروندی را میتوان مجموعهای از قوانین و عرفهای اجتماعی تعریف کرد که میتوانند به دستاندرکاران امور شهری و ساکنان شهرها برای زندگی هماهنگ و بدون تنش چه با یکدیگر و چه با محیط اطرافشان کمک کنند.
احترام به حقوق دیگران، احترام به جامعه روزهدار، اهتمام به امور مردم، استحکام پیوندهای خانوادگی و خویشاوندی، مواسات و همدردی با بینوایان و مراقبت از ایتام از جمله آثار اجتماعی رمضان است. در این ماه پرفیض از یک سو چشیدن طعم گرسنگی و تشنگی باعث میشود که انسان فشارهای اقتصادی محرومان را درک کرده و در یاری رساندن به محرومان و مستمندان تلاش کند. از سوی دیگر چون هدف غایی از پرهیزکاری همانا خودسازی و تزکیه روح است، خویشتنداری یکی از اصول روزهداری قرار گرفته و فرد باید با دیگران ملاحظات اخلاقی به خرج داده و رفتارهای دینی پسندیده بروز دهد. بنابراین رمضان ماهی است که در سایه خودسازیها اخلاق شهروندی، تبلور یافته و اینگونه تمرینات تا پایان سال ضامن سلامت روح حاکم بر جامعه خواهد بود.
الگوهای قرآنی مراقب رفتوآمدشان به محافل باشند
از رمضان به نام بهار قرآن نیز یاد کردهاند. شاید یکی از دلایل مهمش این است که قرآن شامل دستوراتی است که عمل به آن برای تزکیه نفس و تبلور اخلاقیات در درونمان ضروری است.
هوشنگ یاری متولد 1347 کرمانشاه، فرزند جانباز و قاری بینالمللی قرآنکریم در مورد آثار انس با قرآنکریم برایمان میگوید: «کسی که با قرآن مأنوس میشود، در واقع ارتباطش با قوانین انسانساز خداوند بیشتر شده لذا اخلاقیات در درونش نهادینه میشود.
حتما شنیدهاید که مثلا گفتهاند فلانی دارای سیمای قرآنی است. این بدین معناست که فرد انس گرفته با قرآن اخلاقمدارتر و با سعهصدر بیشتری برخورد میکند. چنین اشخاصی که آیات را در ذهن و دلشان جای دادهاند، دائما آیاتی را که نسبت به ربا، نزدیک شدن به مال یتیم، پیروی کردن از هوی و هوس، غیبت کردن و... هشدار میدهند، با خود مرور کرده و ضمن پرهیز از این محرمات سعی میکنند با الگوسازی غیرمستقیم در رفتار و کردار خویش دیگران را نیز متوجه اشتباهات خود سازند. بنابراین انس با قرآن این فرصت را به آدمی میبخشد که هم دائما دستورات اخلاقی پسندیده از جانب خداوند را با خود مرور کرده و هم با الگو شدن در جامعه پیرامونش تأثیرگذار باشد. قاریان قرآن و حافظین بویژه در ایام ماه مبارک رمضان به محافل مختلف مذهبی بیشتر رفتوآمد دارند و این باعث میشود ایشان به ویژه در منظر جوانان و نوجوانان به الگوهای شاخص گفتاری، رفتاری و کرداری تبدیل شوند که خود اهتمام بیشتر ایشان به رعایت اخلاق قرآنی را میطلبد.»
این قاری بینالمللی کشورمان در گفتوگو با گزارشگر کیهان تأکید میکند: «قاریان قرآن باید دقت کنند که وارد چه محافلی میشوند و پا در چگونه مجالسی میگذارند؟ خدای نکرده این طور نباشدکه با پا گذاشتن در یک محفل پرزرق و برق و تجملی از اجر کارشان کم شود. این عزیزان باید نسبت به چگونگی پولی که منزل میبرند و یا اینکه در چه زمینههایی پول خرج میکنند، حساستر باشند، چرا که خود به نوعی الگویند. در کارهای خیر پیشقدم بوده و با اعمال خویش نشان دهند که در مورد پایبندی به اصول الهی سخت مقیدند. نحوه رفتار ایشان با همسر و فرزندان نیز لاجرم باید الگو باشد.»
وی که خود سهم بزرگی از موفقیتهای بینالمللیاش را مدیون ایثار و همراهی همسرش میداند، در ادامه میگوید: «باید شاکر باشیم که در محیطی زندگی میکنیم که به راحتی میتوانیم راجع به مباحث و مسائل اصلی دین خود کسب اطلاع کنیم و آزادانه به اجرایش بگذاریم. من به خیلی از کشورهای مسلمان سفر کردهام. تقریبا هر بار یک ماه تا یک ماه و نیم در سفرم. (همینجا به خاطر صبری که خانوادهام دارند از ایشان تشکر میکنم.) در این سفرها مسلمانانی را دیدهام که به صورت خودجوش در پی یافتن اطلاعاتی در مورد مسائل دینی خود هستند، اگرچه منابع در دسترسشان محدود است. مثلا بسیار شیعیانی را دیدهام که هنوز در مسئله حجاب باید آموزشهای بیشتری میدیدند.
جالب اینجاست که بدانید به برخی از این کشورها که مهمان میشوم، آنها با تعجب از ما میپرسند: مگر شما فارسی صحبت نمیکنید؟ چطور عربی میدانید و قرآن را که به عربی نوشته شده، تلاوت میکنید؟! این گونه است که دریافتیم حتی اطلاعاتشان در مورد کشورهای جهان سوم و فعالیتهای اسلامیشان بسیار محدود است. یا اصلا اطلاعی ندارند و یا به آنها عمدا اطلاعات غلط دادهاند. همینجا میتوان به این درک رسید که تا چه حد رعایت اصول اخلاق اسلامی توسط ایرانیان میتواند الگوی پیشروی جهان اسلام باشد.»
بازگشت به محسنات در دامن انس با قرآن
هوشنگ یاری قاری بینالمللی قرآن کریم و رئیس شورای قرآن کرمانشاه که خود نیز فرهنگی است و هنر دیگرش استادی در خوشنویسی به خط ثلث درمورد اینکه چطور میتوان اخلاق قرآنی و انس با کلامالله را در بین نسل امروز نهادینه کرد، برایمان میگوید: «اگربه اندازه یک دهم هزینههای تبلیغاتی دشمن صرف مأنوس کردن جوانان با قرآن در شهرستانها می کردیم، الان سبک زندگی قرآنی در خانههایمان نهادینه شده بود. چندی قبل سفری به کشور افغانستان داشتم. در آنجا متوجه شدم که از اروپا یک سری راهبه زن مسیحی برای تبلیغات دین مسیحیت به این کشور اعزام کردهاند. راهبههایی که حتی در فرودگاه حجاب رسمی و مرسوم خود را نداشتند و در چارچوب مأموریتشان آن حد و حدودهای خاص خودشان را رعایت میکردند. ببینید آنها چطور روزنهها را پیدا میکنند و سعی در نفوذ دارند؟ اینطور نباشد که برای قشر خاصی چندین برابر هزینه شود ولی برای قشر قرآنی بویژه در شهرهای مرزی حداقل هزینهها و برنامهها را داشته باشند. درست است که جامعه قرآنی همیشه کمتوقعترین و بیادعاترینها بوده اما حتم بدانید که اگر روی فعالیتهای قرآنی سرمایهگذاری شود، آثار آن را روی همه ابعاد توسعه پایدار کشور خواهیم دید.»
وی در تکمیل صحبتهایش به کارخانه انسانسازی قرآن اشاره کرده و میگوید: «در تاریخ و روایات اسلامی داریم که فضیل عیاض با شنیدن آیه کریمه ألم یأن للذین امنوان تخشع قلوبهم لذکر الله (آیه 16 سوره حدید) انقلابی در درونش رخ میدهد. برای همیشه از راهزنی دست شسته و به دامن آزادگی درمیافتد. آیا این از معجزات قرآن کریم نیست که حتی صوتش نیز انقلاب برانگیز است؟ معنای این آیه شریفه این گونه است: وقت آن نرسیده کسانی که ایمان آوردهاند، قلبهایشان خاشع شود به یاد خدا؟»
تقویت مهربانیهای جمعی با روزهداری
اخلاق شهروندی عبارت است از مجموعهای از مبانی و معیارها، بایدها و نبایدها و هنجارهایی که بر رفتار، اعمال، روابط و مناسبات اجتماعی شهروندان حاکم است و به لحاظ اهمیت از موضوعات مهم زندگی شهروندان محسوب میشود که با گذشت زمان و در نتیجه پیشرفت علوم و فناوریهای جدید و ترویج فرهنگهای مختلف و نیز رشد شهرنشینی و آشکار شدن نیازهای مادی و معنوی انسان، ضرورت آن بیشتر احساس میشود.
حجتالاسلام علیرضا روحی نماینده ولیفقیه در پایگاه بسیج مالک اشتر تهران درخصوص اثر ماه مبارک رمضان بر اخلاق انسانی و شهروندی توضیح میدهد: «اولاً باید نگاه روزهدار نگاه تکلیفمداری محض نباشد. در این ایام باید نگاهمان بیشتر این گونه باشد که فرصت رمضان را از خدا هدیه گرفتهایم و باید شاکر نعمتها باشیم. تمرین تکریم داشته باشیم. وقتی متوجه نعمتهای خدا هستیم و هر لحظه شکر میگوییم، میتوانیم در برابر مهربانیهای اطرافیانمان نیز قدردان و سپاسگزار باشیم. باید تابوی منیتها را در خود شکست و با مهربانی به جمع پیوست.»
این کارشناس مسائل فرهنگی ضمن بیان اینکه روزهداری باعث تقویت اراده فرد میگردد، ادامه میدهد: «وقتی انسان صاحب ارادهای بزرگ گردد، دیگر از چالشهای بزرگ پیش رویش هراسی نخواهد داشت و کارهای بزرگ را به ثمر میرساند. این گونه مشکلات جامعه نیز با تکیه بر چنین ارادههای پولادینی راحتتر حل و فصل خواهند شد. متأسفانه در جوامع غربی گرایش به محبتهای جمعی و یکپارچگی برای رفع نواقص اجتماعی کمرنگ بوده و بیشتر انسان درونگرا، منزوی و فردگرا شده است. از همین روست که محبت به حیوانات خانگی را ترجیح میدهند، چون همواره در خانواده و جامعه خویش با کمبود توجهات و محبتها روبهرویند. وقتی میبینند از اطرافیانش آن میزان محبت لازم را دریافت نمیکنند لذا خود نیز به جای کمک به همنوعی که از قدرشناسیاش ناامید شدهاند، به سراغ حمایت و نگهداری از حیوانات خانگی رفتهاند.»
حجتالاسلام روحی حسن دیگر روزهداری را تقویت حس همدردی فرد با آحاد جامعهاش دانسته و میگوید: «وقتی به نهایت گرسنگی و تشنگی در روزهداری میرسیم تازه از احوال اقشار فقیر جامعه آگاه میشویم. آنهایی که شاید تنها تکه نانی برای سیر شدن به جای ناهار و شام داشته باشند. از این رو کمکهای مردمی در ایام رمضان رونق و فزونی قابل توجهی دارد.»
وی بر تأثیر مثبت رمضان بر پررنگ شدن مهربانیها و تقویت حس ترحم نسبت به آحاد جامعه از سوی فرد روزهدار تأکید کرده و میگوید: «افراد در حین روزهداری حواسشان است که با زبانشان کسی را آزرده خاطر نکنند و به ورطه غیبت درنیفتند. به اصطلاح همگان لطیف سخن میگویند و این نرم گفتن و منطقی اندیشیدن خود به تنهایی کلید حل بسیاری از مشکلات اجتماعی و اخلاقی جامعه است.»
نیتمان را برای رضای خدا خالص کنیم
اخلاق شهروندی اصولی است که سبب رعایت حقوق فردی و اجتماعی و تکلیف نسبت به دیگران، پیروی از قوانین و مقررات اجتماعی، احساس مسئولیت نسبت به همنوعان و ترجیح منافع جمعی بر منافع فردی در همه صحنههای تلاش و فعالیتهای گوناگون میگردد، ملکه نفسانی و صفت پایدار شهروند را تشکیل میدهد. براین اساس اخلاق شهروندی در ابعاد موضوعی مختلف از جمله اخلاق فردی، اخلاق اجتماعی، اخلاق اقتصادی، اخلاق سیاسی، اخلاق خانواده، اخلاق دولتمردان، اخلاق کارگزاران، اخلاق مدیران، اخلاق رسانه و مطبوعات و... ظاهر میشود.
در واقع اخلاق از آنجا که برخاسته از ذات و فطرت آدمی است بهگونهای که در هر حوزهای که حضور یابد، فضائل و رذائل خود را نشان خواهد داد. دین مقدس اسلام حساب ویژهای برای آن گشوده است. اخلاق است که انسان را به سوی وظایف فردی و اجتماعی سوق میدهد.
حسین طلا نماینده مردم تهران در مجلس شورای اسلامی و عضو کمیسیون اجتماعی در این رابطه با اینکه چگونه ماه مبارک رمضان بر اخلاق شهروندی تأثیر میگذارد و اثر تقویت بخشی دارد؟ به گزارشگر کیهان پاسخ میدهد: «در طول این یک ماه فرد روزهدار لذت خوردن و آشامیدن را زیر پا گذاشته و هر لحظه رضایت پروردگارش را به یاد میآورد. این یک مراقبه است. مراقبه یکماهه فرد روزهدار را به این فکر میاندازد که دارد برای چه کسی پرهیزکاری میکند؟ برای رضایت خدا و یا مردم؟ مشخص است که برای رضایت خدا این همه سختی را به جان میخرد چون از دست مردم چه کاری برای او برمیآید؟ خیلی وقتها دیگران حتی گرههای معمولی را هم برای او باز نمیکنند.
لذا وقتی خلوص نیت نمود پیدا کرد و خدا را ناظر بر اعمال خویش دید، چون فطرت دینی ما دقیقاً منطبق بر حسنات اجتماعی نیز هستند، بروز و ظهور اخلاق شهروندی را با نیت خالص الهی در سطح جامعهمان شاهدیم.»
عضو کمیسیون اجتماعی مجلس شورای اسلامی در پاسخ به این سؤال که چه کار کنیم تا اثر این مراقبه یکماهه همچنان تا روزهای پایانی سال در ما باقی بماند، پاسخ میدهد: «به نظر بنده به خاطر پایدار ماندن همین اثرات است که به ما توصیه شده روزهای دوشنبه و پنجشنبه حتیالامکان روزهدار باشیم.»