علی جواهردهی
برخی از وقایع تاریخی تاثیری شگرف در سرنوشت بشریت دارد؛ از جمله مهمترین وقایع تاریخی می توان به واقعه غدیر خم اشاره کرد که به عنوان یک تغییر شگرف در سرنوشت بشر از سوی خداوند مطرح می شود؛ زیرا ولایت الهی پس از خاتم النبیین(ص) از ساختار نبوت و رسالت به ولایت مطلق تغییر مسیر می دهد و پس از هزاره ها، انسان به جایگاهی می رسد که مسئولیتی تمام را به عنوان خلیفه کامل و تمام الهی به عهده می‌گیرد. این تغییر شگرف، هر چند به مذاق شیاطین جنی و انسی خوش نیامد، ولی خواسته و ناخواسته زندگی بشر را در مسیری دیگر قرار داد، به گونه ای که دیگر حجت بالغ و رسای الهی به تمامیت و کمالیت رسید و دیگر هیچ عذر و بهانه ای برای مردمان باقی نگذاشت.
غدير، عيد ولایت کامل انسانی
حواریون حضرت عیسی(ع) از خداوند یک مائده و غذای جسمی و مادی آسمانی می‌خواهند تا بدان وسیله حجت بر ایشان تمام شود و آنان آن روز را عید بگیرند. حضرت عیسی بن مریم(ع) این درخواست را به پیشگاه خداوند مطرح می کند. خداوند برای اتمام حجت، غذایی آسمانی فرو می فرستد و به حواریون هشدار می‌دهد پس از این مائده آسمانی، در صورت کفر هر یک از آنان، عذابی شدید برایشان فرو خواهد فرستاد که تاکنون هیچ کسی را آن گونه عذاب نکرده است. خداوند در قرآن به این درخواست و پاسخ آن پرداخته است:عیسی بن مریم عرض کرد: «خداوندا! پروردگارا! از آسمان مائده‌ای بر ما بفرست! تا برای اول و آخر ما، عیدی باشد و نشانه‌ای از تو؛ و به ما روزی ده! تو بهترین روزی دهندگانی!» خداوند دعای او را مستجاب کرد؛ و فرمود: «من آن را بر شما نازل می‌کنم؛ ولی هر کس از شما بعد از آن کافر گردد و راه انکار پوید، او را مجازاتی می‌کنم که احدی از جهانیان را چنان مجازات نکرده باشم!»(مائده، آیات 114 و 115)
از آنجا که این مائده در روز یکشنبه نازل شده بود، مسیحیان آن روز را بزرگ داشته و تعطیل کرده و یک جشن هفتگی در روز یکشنبه و یک جشن سالیانه در سالگرد آن روز می گیرند؛ زیرا آن روز برایشان یک معجزه بزرگ و اساسی و تاثیرگذار در سرنوشتشان بود.
البته هر یک از شرایع و مذاهب برای خودشان روزهای تاریخی سرنوشت ساز دارند که آن را پاس می دارند و برای یادبود آن برنامه ها و مراسم و آیین هایی دارند.
در آیات قرآن برخی از روزها به عنوان ایام الله (جاثیه، آیه 14) مطرح شده است؛ ایام الله روزهایی است که یک تحول عظیم و سرنوشت ساز در آن روز رخ داده است. این رخدادها به سبب تغییراتی که موجب شده برای بخشی از مردمان یا همه مردمان مهم و خاطره ساز و سرنوشت ساز تلقی می شود.
از آنجا که روزها برای خداوند یکسان است، این اضافه ایام به الله و خدا، به اعتبار تاثیر در سرنوشت مخلوق و بشر است؛ زیرا در اصطلاح قرآنی، یوم معانی چندی دارد که یکی از مهمترین معانی نسبت خدا، به معنای تجلی و ظهور است؛ زیرا این تجلیات در چارچوب نظام هستی انجام می‌گیرد و با توجه به ظرفیت هستی، در فرآیندی تجلیات انجام می شود. این گونه است که سخن از ایام به معنی تجلیات و ظهورات خداوندی در مقام فعل نه ذات و صفات، در مراحل و مراتب گوناگون هستی است. به عنوان نمونه آسمان‌ها و زمین و نیز فرآیند چهار فصل زمین، در قالب ایام الله مطرح می شود که ظهورات خداوندی است. با این تفاوت که این ظهورات و تجلیات، یک پیچ تاریخی برای هستی و جهان و انسان است.(نگاه کنید: اعراف، آیه 55؛ یونس، آیه 3؛ سجده ، آیه 4)
از نظر آموزه های قرآن، روز رستاخیز از ایام الله است. خداوند می فرماید: قُل لِّلَّذِينَ آمَنُوا يَغْفِرُوا لِلَّذِينَ لَا يَرْجُونَ أَيَّامَ اللَّهِ لِيَجْزِىَ قَوْمًا بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ؛ به مؤمنان بگو: «کسانی را که امید به ایّام اللّه - روز رستاخیز ندارند، مورد عفو قرار دهند تا خداوند هر قومی را به اعمالی که انجام می‌دادند جزا دهد»!(جاثیه، آیه 14)
بنابراین، ایام الله روزهای تاریخی است که ظهورات و تجلیات خاص الهی در آن بروز و ظهور می کند. به عنوان نمونه در رستاخیز، این جهان جمع شده به جهانی دیگر تبدیل می شود. خداوند می فرماید: يَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَيْرَ الْأَرْضِ وَالسَّمَوَاتُ  وَبَرَزُوالِلَّهِ الْوَحِدِ الْقَهَّارِ؛ در آن روز که این زمین به زمین دیگر و آسمانها (به آسمانهای دیگری) مبدل می‌شود و آنان در پیشگاه خداوند واحد قهار ظاهر می‌گردند!(ابراهیم، آیه 48)
پس از نظر قرآن، روز رستاخیز از ویژگی خاصی برخوردار است که آن روز  به خدا از باب تشریف و شرافت اضافه می شود.
از دیگر ایام‌الله در قرآن می توان به روز رهایی قوم موسی(ع) از دست فرعون و فرعونیان مستکبر و ظالم اشاره کرد. خداوند می فرماید: ما موسي را با آيات خود فرستاديم و دستو داديم قوم خود را از ظلمات به نور بيرون آر  و ايام خدا را به آنها متذكر شو. ( ابراهیم، آیه 5)
در روایات تفسیری روز ظهور حضرت قائم آل محمد(ص) و برپایی حکومت جهانی مصلح کل و عدل مطلق به عنوان ایام الله معرفی شده که آن نیز تحولی عظیم برای انسان و جهان و روز سرنوشت ساز است.(نگاه کنید: تفسير نورالثقلين، عروسى حويزى عبد على بن جمعه، ناشر انتشارات اسماعيليان، قم، سال 1415 ق، نوبت چهارم، ج 2، ص 526.)
از جمله ایام‌الله می‌توان به روز عید غدیر خم اشاره کرد که در آیات و روایات از آن به روز «اکمال الدین و اتمام النعمه» یاد شده است. خداوند می فرماید: امروز، کافران از (زوال) آیین شما، مأیوس شدند؛ بنابر این، از آنها نترسید! و از (مخالفت) من بترسید! امروز، دین شما را کامل کردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم؛ و اسلام را به عنوان آیین (جاودان) شما پذیرفتم.(مائده، آیه 3)
در روایات نیز از این روز سرنوشت ساز برای بشریت به عنوان عيد خلافت و ولايت یاد شده است. زياد بن محمد گويد: دخلت علي ابي عبد الله(ع) فقلت: للمسلمين عيد غير يوم الجمعهًْ والفطر والاضحي؟ قال: نعم، اليوم الذي نصب فيه رسول الله(ص) اميرالمؤمنين(ع). بر امام صادق(ع) وارد شدم و گفتم: آيا مسلمانان عيدي غير از عيد قربان و عيد فطر و جمعه دارند؟ امام(ع) فرمود: آري، روزي كه رسول خدا(ص) اميرمؤمنان(ع) را (به خلافت و ولايت) منصوب كرد. (مصباح المتهجد، ص 736.)
همچنین رسول خدا(ص)، روز عید غدیر خم را برترين عيد امت دانسته و فرموده است: يوم غدير خم افضل اعياد امتي و هو اليوم الذي امرني الله تعالي ذكره فيه بنصب اخي علي بن ابي طالب علما لامتي، يهتدون به من بعدي و هو اليوم الذي اكمل الله فيه الدين و اتم علي امتي فيه النعمة و رضي لهم الاسلام دينا؛ روز غدير خم برترين عيدهاي امت من است و آن روزي است كه خداوند بزرگ دستور داد آن روز برادرم علي بن ابي طالب را به عنوان پرچمدار (و فرمانده) امتم منصوب كنم تا بعد از من مردم توسط او هدايت شوند و آن روزي است كه خداوند در آن روز دين را تكميل و نعمت را بر امت من تمام كرد و اسلام را به عنوان دين براي آنان پسنديد. (امالي صدوق: 125، ح 8.)
همان طوری که ایام الله از باب تشریف و شرافت بخشی به خداوند افزوده می شود، در حالی که همه روزها، روزهای خدا است، همچنین عید غدیر خم، نه تنها عید برتر امت است، بلکه «عیدالله الاکبر» و بزرگترین عید خداوندی برای بشر نیز می باشد. امام صادق(ع) درباره این بزرگترین عید از منظر خداوند می فرماید: هو عيد الله الاكبر و ما بعث الله نبيا الاّ و تعيد في هذا اليوم و عرف حرمته و اسمه في السماء يوم العهد المعهود و في الارض يوم الميثاق الماخوذ و الجمع المشهود؛ روز غدير خم عيد بزرگ خداست، خدا پيامبري مبعوث نكرده، مگر اينكه اين روز را عيد گرفته و عظمت آن را شناخته و نام اين روز در آسمان، روز عهد و پيمان و در زمين، روز پيمان محكم و حضور همگاني است. (وسائل الشيعه، 5: 224، ح 1.)
به سخن دیگر، همان طوری که عید قربان از نظر قرآن و خداوند، «يَوْمَ لْحَجِّ الْأَكْبَرِ ؛ روز حج اکبر و حج بزرگ تر است»(توبه، آیه 3)، همچنین عید ولایت بزرگترین عید از نظر خداوند است.
در این روایت عناوین برجسته دیگری همچون « يوم العهد المعهود و في الارض يوم الميثاق الماخوذ و الجمع المشهود» برای آن بیان شده که هر یک از این عناوین بیانگر چرایی اهمیت این روز سرنوشت ساز است؛ زیرا عید غدیر، روز عهد انسان با خداوند و بازتابی از میثاق بشر با او در «الست» است که در آیات قرآن از جمله آیه 172 سوره اعراف و 72 سوره احزاب بیان شده است.
در روایتی دیگر، عید غدیر، روز تجديد بيعت معرفی می شود تا این حقیقت که در قرآن بیان شده به مردم گوشزد شود. عمار بن حريز گويد: دخلت علي ابي عبد الله(ع) في يوم الثامن عشر من ذي الحجهًْ فوجدته صائما فقال لي: هذا يوم عظيم عظم الله حرمته علي المؤمنين و اكمل لهم فيه الدين و تمم عليهم النعمة و جدد لهم ما اخذ عليهم من العهد والميثاق؛ روز هجدهم ماه ذيحجه خدمت امام صادق(ع) رسيدم و آن حضرت را روزه يافتم. امام به من فرمود: امروز، روز بزرگي است، خداوند به آن عظمت داده و در آن روز دين مؤمنان را كامل ساخت و نعمت را بر آنان تمام نمود و عهد و پيمان قبلي را تجديد كرد. (مصباح المتهجد: 737.)
امیرمومنان علي(ع) نیز فرموده است:امروز (عيد غدير) روز بس بزرگي است. در اين روز گشايش رسيده و منزلت (كساني كه شايسته آن بودند) بلندي گرفت و برهان هاي خدا روشن شد و از مقام پاك با صراحت سخن گفته شد و امروز روز كامل شدن دين و روز عهد و پيمان است. (بحارالانوار، 97: 116.)
پرسش از نعمت ولایت در روز رستاخیز
بر همین اساس است که مهمترین پرسش در قیامت، پرسش از نعمت ولایتی است که در آیه 3 سوره مائده بیان شده و میثاق عظیم میان بشر و خدا بوده است. در تفسير قمى به سند خود از جميل از امام صادق(ع) روايت كرده كه گفت: به آن حضرت عرضه داشتم معناى آيه «لَتُسْئَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ» چيست؟ فرمود: اين امت بازخواست مى‏شود از نعمت رسول اللَّه و سپس از نعمت ائمه اهل بيتش.( تفسير قمى، ج 2، ص 440.)
درکافی به سند خود از ابو حمزه روايت كرده كه گفت: با جماعتى نزد امام صادق(ع) بوديم، حضرت دستور داد طعام بياورند، طعامى آوردند كه در تمام عمرمان لذيذتر و خوشبوتر از آن نخورده بوديم، بعد خرمايى آوردند كه آنقدر شفاف و صاف و زيبا بود كه همه را به تماشا واداشت، مردى از حضار گفت: بزودى از اين نعيمى كه نزد پسر پيغمبر از آن متنعم شديد بازخواست مى‏شويد، امام (ع) فرمود: خداى عزوجل كريم‏تر و شانش جليل‏تر از آن است كه طعامى به بنده‏اش بدهد، و آن را براى شما حلال و گوارا بسازد، آن وقت بازخواستتان كند كه چرا خورديد؟ بلكه منظور از نعيم در آيه «لَتُسْئَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ» تنها نعمت محمد و آل محمد(ع) است كه به شما ارزانى داشته است.( فروع كافى، ج 6، ص 280، ح 3.)
پس آنچه به این روز، ارزش داده، نعمت ولایتی است که به فرمان الهی حضرت پیامبر(ص) حضرت امیرمومنان علی(ع) را نصب کرده است. از این رو اعظم و اکبر و افضل اعیاد است. به امام صادق(ع) گفته شد: للمؤمنين من الاعياد غير العيدين و الجمعهًْ؟ قال: نعم لهم ما هو اعظم من هذا، يوم اقيم اميرالمؤمنين(ع) فعقد له رسول الله الولايهًْ في اعناق الرجال والنساء بغدير خم؛ آيا مؤمنان غير از عيد فطر و قربان و جمعه عيد ديگري دارند؟ فرمود: آري، آنان عيد بزرگتر از اينها هم دارند و آن روزي است كه اميرالمؤمنين(ع) در غدير خم بالا برده شد و رسول خدا مسئله ولايت را بر گردن زنان و مردان قرار داد.( وسائل الشيعه، 7: 325، ح 5.)
این همان عید آسمانی و الهی است که در آسمان مشهورتر از زمین است. امام رضا(ع) فرمود: پدرم به نقل از پدرش (امام صادق(ع)) نقل كرد كه فرمود: ان يوم الغدير في السماء اشهر منه في الارض؛ روز غدير در آسمان مشهورتر از زمين است.(مصباح المتهجد: 737.)
چرایی ارزش عید غدیر
پرسش اساسی این است که چرا عید غدیر به عنوان یک پیچ تاریخی برای بشریت معرفی شده است؟ نقش ولایت و عید انتصاب امیرمومنان علی(ع) در سرنوشت بشریت چیست؟
در پاسخ باید به آیات و روایاتی توجه کرد که به تبیین چرایی آن پرداخته است. خداوند در آیات قرآن از جمله آیه 3 سوره مائده، عید غدیر را روز «اکمال الدین و اتمام النعمه» دانسته است. در حقیقت با نصب ولایت، دین از نقصی به کمال و نقصی به تمام رسیده است.
پس نعمت الهی با نعمت ولایت به تمامیت، و اسلام با ولایت به کمالیت خود رسید؛ زیرا ولایت الهی در قالب ولایت امیرمومنان علی(ع) ادامه می یابد. جابربن عبد الله انصاري مي‌گويد: سمعت رسول الله(ص) يقول لعلي بن ابي طالب(ع):  يا علي! انت اخي و وصيي و وارثي وخليفتي علي امتي في حيوتي و بعد وفاتي محبك محبي و مبغضك مبغضي و عدوك عدوي؛  از رسول خدا(ص) شنيدم كه به علي بن ابي طالب(ع) فرمود: اي علي! تو برادر و وصي و وارث و جانشين من در ميان امت من در زمان حيات و بعد از مرگ من هستي. دوستدار تو دوستدار من و دشمن و كينه توز تو دشمن من است.(امالي صدوق: 124، ح 5.)
از نظر آموزه‌های اسلام، مسئله ولایت، چنان از اهمیت برخوردار است که به عنوان مهمترین پایه و ستون فقرات آن مطرح است؛ زیرا ولایت تداوم و استمرار رسالت در تمام زمان هاست.
امام باقر(ع) فرموده است:  بني الاسلام علي خمس:  الصلوهًْ و الزكوهًْ و الصوم و الحج و الولايهًْ و لم يناد بشي ء ما نودي بالولايهًْ يوم الغدير؛  اسلام بر پنج پايه استوار شده است: نماز، زكات، روزه، حج و ولايت و به هيچ چيز به اندازه آنچه در روز غدير به ولايت تاكيد شده، ندا نشده است.(كافي 2، 21، ح 8.)
امام صادق(ع) نیز فرموده است: اثافي الاسلام ثلاثهًْ:  الصلوهًْ و الزكوهًْ و الولايهًْ، لا تصح واحدهًْ منهن الا بصاحبتيها؛  سنگهاي زيربناي اسلام سه چيز است:  نماز، زكات و ولايت كه هيچ يك از آنهابدون ديگري درست نمي شود. (كافي: 2، ص 18.)
امام كاظم(ع) در تفسیری زیبا از ولايت جاودانه سخن می گوید و می فرماید: ولايهًْ علي(ع) مكتوبهًْ في صحف جميع الانبياء ولن يبعث الله رسولا الا بنبوهًْ محمد ووصيهًْ علي (ع)؛  ولايت علي(ع) در كتابهاي همه پيامبران ثبت شده است و هيچ پيامبري مبعوث نشد، مگر با ميثاق نبوت محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) و امامت علي (ع).(سفينهًْ البحار 2: 691.)
این روایت به گونه ای از حقیقت ولایت پرده برمی دارد؛ زیرا ولایت امری نیست که به امروز و دیروز جهان بستگی داشته باشد، بلکه حقیقتی است از آغاز تا انجام و تا خداوند بود و هست، ولایت نیز بوده و هست.
این جایگاه ولایت و ارزش و اعتبار آن در سرنوشت بشر است که فریاد ابلیس و شیاطین را به آسمان بلند کرده است؛ زیرا شیطان بر آن است تا همه بشریت را به غروری بفریبد و به دوزخ بکشاند(نساء، آیه 119)؛ اما ولایت امیرمومنان علی(ع) تمام برنامه ها و طرح های شیطانی را به هم ریخته است. از این رو روز عیدغدیر، روز ناله نوميدي شيطان است که در آیه 3 سوره مائده بیان شده است.
امام باقر(ع) از پدر بزرگوارش امام صادق(ع) نقل كرد كه فرمود: ان ابليس عدوالله رن اربع رنات:  يوم لعن، و يوم اهبط الي الارض،و يوم بعث النبي(ص) و يوم الغدير؛  شيطان دشمن خدا چهار بار ناله كرد: روزي كه مورد لعن خدا واقع شد و روزي كه به زمين هبوط كرد و روزي كه پيامبر اكرم(ص) مبعوث شد و روز عيد غدير. (قرب الاسناد: 10.) چرا که ولايت علوي دژ توحيد است که هر کسی در این دژ درآید در امان خداوند بوده و از شیطان دور نگه داشته می‌شود. پيامبر اكرم(ص) فرمود: يقول الله تبارك و تعالي:  ولايهًْ علي بن ابي طالب حصني،فمن دخل حصني امن من ناري؛ خداوند مي فرمايد: ولايت علي بن ابيطالب دژ محكم من است، پس هر كس داخل قلعه من شود، از آتش دوزخم محفوظ خواهد بود. (جامع الاخبار: 52، ح 7.)
پس هر کسی وارد این دژ شود، سرنوشتی را برای خود رقم می زند که از سرنوشت اولیای شیطان در امان خواهد ماند. در حقیقت عید غدیر خم، سرنوشت بشریت را به گونه ای دیگر رقم می زند و امیرمومنان(ع) به عنوان قاسم النار و الجنه، به تقسیم انسان برای بهشت و دوزخ و میزان الاعمال می پردازد و به همین اعتبار پیامبر(ص) به عنوان ابوالقاسم حقیقی معرفی می شود. پس سعادت و شقاوت بشریت با این میزان الاعمال و قاسم النار و الجنه تعیین می‌شود. این گونه است که روز عید غدیر مهمترین پیچ تاریخی برای بشریت است؛ چرا که از آدم(ع) تا خاتم(ص) بشریت تحت نظام رسالت و نبوت در مسیری حرکت می کرد و از روز عید غدیر این مسیر به مسیر ولایت تغییر جهت می دهد و سعادت و شقاوت بشریت معنایی دیگر می یابد؛ البته این ولایت علوی بر اساس روایت پیش گفته همچنان در باطن دعوت همه شرایع پیامبران که منادی اسلام بودند وجود داشته است؛ ولی امروز از بطون به ظهور رسید. به سخن دیگر، در عصر نبوت و رسالت، ولایت باطن و رسالت و نبوت ظاهر بود و از روز عید غدیر، رسالت و نبوت بطون یافت و ولایت ظهور پیدا کرد.  پس این اصل همواره بوده که با ولایت ،کسی به سعادت یا به شقاوت می رسد و این قاسم بودن ولی الله اعظم امیرمومنان علی(ع) از آغاز تاریخ تا پایان آن مطرح بوده ولی در این روز برای مردمان این حقیقت آشکار شد و از همین رو این روز یک تحول عظیم تاریخی معرفی شد.
به هر حال، سعادت و شقاوت بشر منوط به این ولایت است. رسول خدا(ص) در این باره فرموده است:  يا علي انا مدينة العلم و انت بابها و لن تؤتي المدينهًْ الا من قبل الباب... انت امام امتي و خليفتي عليها بعدي، سعد من اطاعك و شقي من عصاك، و ربح من تولاك و خسر من عاداك؛ اي علي من شهر علمم و تو درب آن هستي، به شهر جز از راه درب آن وارد نشوند. ... تو پيشواي امت من و جانشين من در اين شهري، كسي كه اطاعت تو كند سعادتمند است و كسي كه تو را نافرماني كند، بدبخت است و دوستدار تو سود برده و دشمن تو زيان كرده است. (جامع الاخبارص 52، ح 9.)
 اگر بخواهیم حقیقت عید غدیر و چرایی ارزش آن به عنوان مهمترین و عظیم ترین پیچ تاریخی برای بشریت را بدانیم باید به به این سخن پیامبر(ص) توجه کنیم که در روز غدیر بیان فرموده است: علي(ع) تفسير كتاب خدا و دعوت كننده به سوي خداست، آگاه باشيد كه حلال و حرام بيش از آن است كه من معرفي و به آنها امر و نهي كنم و بشمارم. پس دستور داشتم كه از شما عهد و پيمان بگيرم كه آنچه را در مورد علي اميرمؤمنان و پيشوايان بعد او از طرف خداوند بزرگ آوردم، بپذيريد.  اي مردم! انديشه كنيد و آيات الهي را بفهميد، در محكمات آن دقت كنيد و متشابهات آن را دنبال نكنيد. به خدا قسم هرگز كسي نداهاي قرآن را نمي‌تواند بيان كند و تفسير آن را روشن كند، جز آن كسي كه من دست او را گرفته و او را معرفي كرده ام. (وسايل الشيعه ج 18، ص142، ح 43. )