اهمیت نقش تربیتی معلم در ساختن نسل‌ها (بخش نخست)
چراغ بصیرت افزایی در دستان معلم (گزارش روز)
گالیا توانگر
تنها نام کسانی تا آخر عمر با ما خواهد ماند که در زندگی‌مان اثر گذاری عمیقی داشته اند؛پدر،مادر،دوستان،فامیل،آشنایان و از همه مهم‌تر معلم.
خیلی ها با گذشت چند دهه هنوز هم خاطرات،چهره ،نام وخصوصیات معلم کلاس اولشان را به خوبی به یاد دارند.آیا این خود گواه تاثیر عظیم نقش تربیتی والگو شدن یک معلم در ضمیر دانش آموزانش نیست؟ اگر مدعی شویم که نقش معلم همپا و گاه پر رنگ‌تر از نقش والدین است به گزاف نگفته ایم.
با قلبی لبریز شکوفه‌های مهر به انتشار بهار می‌اندیشی. به شکوفایی جوانه‌هایی که هر صبح با کیفی از سادگی و پاکی به مدرسه می‌آیند؛شبت با دغدغه‌ای مقدس به صبح می‌پیوندد و روزِ شور شیرین آموختن، لحظه هایت را به دامن شب گره می‌زند. بهشت تو کلاسی است که زیر بارانی از واژه‌های شفاف و آسمانی می‌بالد و به روشنایی ملکوت قامت می‌کشد. هنوز طنین صدای معلمان پیشین را در گوش داری که جرعه عشق و پاکی را درکامت می‌چکاندند.دست دلت را می‌گرفتند تا نلغزد و به پرتگاه‌های هول و دره‌های وحشت و ظلمت سقوط نکنی.خوب می‌دانی که بی زمزمه محبت شنبه نیز جمعه خواهد شد و بی حضور ایمان و باور، پاییز و انجماد کلاس را پر خواهد کرد.از نسل‌های پیشین این زمزمه را آموخته‌ای که روح پدرم شاد، استاد مرا گفت:فرزند مرا عشق بیاموز و دگرهیچ. به خود ایمان داری و به کارت و به فردا و بذرهایی که امروز افشانده می شود و همه این‌ها محصول ایمانی است که در خلوت‌های شکوهمند و صمیمیت سیال شبانه با خدایت یافته ای.
اينجاست كه معني اين كلام مشهور را بهتر مي فهمم که اگر به جاي اسلحه، با معلم به جنگ دنيا مي رفتيم، همه دشمنان نابود مي شدند.
زمزمه تو مقدس ترين ترانه است در گوش پيچك هاي عاشق تا گرم و سبز و سيراب، از منبر صنوبرهاي استوار بالا روند تا جايي كه با دستان خويش يك تكه آفتاب بردارند و براي هميشه نور در كوله بار نهند. و من تو را مي بينم كه با وسواس و دغدغه تمام اين عبورِ سرشار را مي پايي. وقتي كشتي عمر انساني از مسير مدرسه عبور مي كند دستان تو لبريز از فانوس مي شوند و از امواج سهمگين ايام، عبورش مي دهي و چون نسيمي كه كشتي را به سمت ساحل سعادت و خجستگي هدايت مي كند بر بلنداي كلمه مي‌ايستي وديدارآشنا را مژده اش مي دهي. در عظمت ياد تو چه يادكردي عزيزتر و آسماني‌تر از اين درّ گرانقدر كه از منبع فيض كلام، پيامبر مهر و رحمت و ارشاد، خلاصه دل و جان عالم، مقصد آفرينش و مقصود گيتي گردون، اول انبيا در رتبت و آخر ايشان در رسالت، محمد مصطفي(ص) فرو تراويده كه:اِنّي بُعثتُ مُعلِّماً
گره زدن بر قالی زندگی با دستان هنرمند معلم
زندگی قالی بزرگی است که اولین رج ها و گره هایش به دست توانا و هنرمند معلم زده می‌شود.
سید کیوان امام، دبیر فیزیک دبیرستان خواجه نصیر طوسی تهران با 22 سال سابقه تدریس علم و اخلاق در گفت و گو با گزارشگر کیهان می‌گوید:«اگر بخواهیم در رفتار شخصی تاثیری پایدار داشته باشیم لازمه اش این است که فرد الگو پذیر شخص الگو دهنده را فرد برتر جامعه تلقی کند. اگر او را پایین‌تر از خود تلقی کند،هیچ وقت الگو نمی‌گیرد.در مورد رابطه معلم و شاگردی وقتی معلم به سر کلاس می‌رود هم به لحاظ سنی و هم به لحاظ علمی در منظر دانش آموزان از جایگاه والایی برخوردار است،لذا حتما دانش آموزان از معلمین‌شان الگو می‌گیرند.حال اینکه میزان این تاثیر پذیری دانش آموزان از معلمین‌شان تا چه حد پر رنگ است به این بستگی دارد که آموزه‌های دانش‌آموز در خانه و مدرسه تا چه حدی با هم هماهنگی داشته و از یک جنس اند؟»
وی با ورق زدن خاطراتش و جلسات درس حاج آقا مجتبی تهرانی در مدرسه نور واقع در خیابان ایران تهران برایمان می‌گوید:«پای ثابت بیشتر این جلسات درس اخلاق، معلمین بودند. ما هم که کلاس و تدریس‌مان تمام می‌شد به این صفوف می‌پیوستیم. یادم هست که شهید صیاد شیرازی هم به این جلسات می‌آمدند. حاج آقا خطاب به معلمین حاضر در جمع می‌فرمودند:هر روحیه‌ای که در شما نهفته است و هر خصلت اخلاقی ولو اینکه جبر،ریاضی،فیزیک،شیمی و... درس بدهید و بی‌آنکه به نکات اخلاقی اشاره داشته باشید از درون شما به دانش‌آموزانتان منتقل خواهد شد،بنابراین معلم چه بخواهد و چه نخواهد برای دانش آموزانش الگو می‌شود.»
وی درباره چالش‌های موجود فعلی در رابطه بین معلم و شاگردان توضیح می‌دهد:«متاسفانه در پی ماشینی شدن سبک زندگی مان صبر و حوصله بچهها در درک مباحث مختلف کم شده است. حالا بماند که همین بچه ها ساعت ها از وقتشان را پای رایانه و بازی‌های کامپیوتری می‌گذارنند. من در حالات دانش آموزان فعلی نوعی هول و دستپاچگی را می‌بینم که فرصت با طمانینه آموختن و عمیق درک کردن را می‌گیرد.ضمن اینکه حتی به گفته روانشناسان هم نسبت به غرق شدن طولانی مدت بچهها در فضاهای مجازی و گره خوردن همیشگی شان به رایانه خلاقیت را از آنها گرفته است.»
امام، دبیر فیزیک حتی معتقد است که غرق شدن در فضاهای مجازی سطح هوشی دانش آموزان را کم کرده است و سبب می‌شود بر حجم کتب درسی نیز تاثیرمنفی داشته باشد.
وی می‌گوید:«برای مثال کمی پیشتر در کتاب فیزیک 1 حرکت سقوطی و صعودی گنجانده شده بود و ما این مبحث را در آن مقطع تدریس می‌کردیم اما در حال حاضر این مبحث حتی از فصل‌های کتاب فیزیک 2 نیز حذف شده است.»
وی در تکمیل صحبت هایش به آسیب بی تفاوتی معلمین سر کلاس درس در برابر مباحث اخلاقی،اجتماعی و سیاسی روز اشاره کرده و می‌گوید:« این یک آفت جبران‌ناپذیر خواهد بود که معلم به خاطر گریز از بحث و یا به اصطلاح بگو مگو‌ها با دانش آموزان در برابر حق، سکوت کرده و نسبت به مسائل روز جامعه‌اش بی‌تفاوت باشد.پس بچه ها حقایق را از کدام منبع موثقی دریابند؟معلمین باید بدانند که چنانچه مسائل سنجیده و حق را در کلاسشان ترویج دهند آن‌وقت است که رسالت اصلی و خطیر الگو شدنشان برای دانش آموزان را به خوبی ایفا کرده اند. شاید در این بین از مسائل معیشتی زندگی شان هم نارضایتی‌هایی داشته باشند اما این دلیل نمی‌شود که چشم بر حقیقت و رسالت خطیر خویش بربندند.»
معلم در طول خدمتش زندگی 900 انسان را رقم می‌زند
بزرگداشت مقام معلم همواره در همه کشورهای جهان مورد توجه بوده است.
5 اکتبر مصادف با 13 مهر روز جهانی معلم از سوی یونسکو اعلام شده و اکثر کشورهای جهان در این روز به قدردانی از مقام معلم می‌پردازند. برخی کشور‌ها نیز نام برخی فیلسوفان و معلمان اثر گذار دنیا را مبنا قرار داده و در روزی خاص به تجلیل از معلمین جامعه خود اقدام می‌کنند. برای مثال در تایوان 28 سپتامبر با محوریت قدردانی از کنفوسیوس فیلسوف چینی روز معلم اعلام شده و تعطیل رسمی است. در کشورما نیز پس از پیروزی انقلاب اسلامی با محوریت تبیین مقام شامخ شهید معلم استاد مرتضی مطهری که خود اندیشمندی جامع بوده‌اند روز 12 اردیبهشت را روز معلم نام نهاده اند. اما واقعیت امر این است که همه روز‌ها روز معلم است و همه ما در جامعه خود هم باید معلم باشیم و هم شاگرد.
مهشید مقدم، فلاح معاون آموزش ابتدایی آموزش‌و‌پرورش ناحیه 2 رشت در مورد هماهنگی آفرینی بین مدیران و معلمین زیر مجموعه خود برایمان توضیح می‌دهد:«هر ماه یکبار در آموزش و پرورش منطقه مان کارگروه مدیران تشکیل می‌شود که 10 مدیر عضو این کارگروه هستند. ما در جلسات ماهانه خود با بررسی آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌ها بهترین ساز و کارهای اجرایی را اتخاذ کرده و این 10 مدیر حداکثر سه روز بعد از برگزاری چنین جلسه‌ای هر یک خود به برگزاری جلساتی با حضور مدیران زیر مجموعه خودشان اهتمام می‌ورزند. این‌گونه مدیران فرصت می‌کنند هم ساز و کارهای اجرای کاربردی‌تر را اتخاذ کرده و هم با بازدید از مدارس یکدیگر و دور هم نشینی ها و هم اندیشی ها طرح‌های جدیدشان را به یکدیگر معرفی کنند.»وی در گفت و گو با گزارشگر کیهان صراحتا می‌گوید:«البته معلمی صرفا در حیطه اجرای آیین نامه ها،دستورالعمل ها و نیز تدریس کتب درسی خلاصه نمی‌شود. در رسالت معلمی آنچه که آن را متمایز از سایر مشاغل می‌سازد نوعی معجزه گری و تاثیرگذاری بر نسل هاست.وقتی پایمان را به ساحت آموزش و پرورش می‌گذاریم باید حواسمان جمع باشد که رسالت‌مان همچون باغبانی ظریف و دشوار است. چنانچه لحظه‌ای غفلت کنیم در یک چشم به هم زدن گلدانی که با خون دل پرورشش داده ایم و آبیاری‌اش کرده ایم پژمرده خواهد شد.هدف در آموزش و پرورش رساندن انسان به کمال است.معلمین توجه کنند که خدا وقتی انسان را خلق کرد به خودش تبریک گفت پس تربیت انسان تا این اندازه مهم است.هر معلم در طول سی سال کار حرفه‌ای اش چنانچه سالانه 30 دانش آموز داشته باشد دست کم 900 انسان تربیت یافته را به جامعه اش تحویل می‌دهد.آیا این کارنامه پتانسیل بهترین و بیشترین تشویق ها و تحسین‌ها را در خود ندارد؟»
این فرهنگی که تخصصش کار با دانش آموزان مقطع ابتدایی است برایمان می‌گوید:«یکی از حساس‌ترین مقاطع سنی و تحصیلی مقطع ابتدایی است. در این مقطع گاه معلمین ما با پذیرفتن نقش پدری و مادری در کنار نقش معلمی درصدد رفع چالش‌های عاطفی دانش‌آموزانشان بر آمده و حقیقتا از وجودشان مایه می‌گذارند. در اخبار هم به ویژه طی سال‌های اخیرنمونه‌های بارزی از فداکاری‌های معلمین را شاهد بوده ایم.»
ضرورت دوری جستن معلمین از حواشی
شهید ثانی (ره) درباره هنر معلمی خداوند می‌فرماید:«خداوند از آن جهت به وصف (اکرميت) و نامحدود بودن کرامتش، توصيف شد که علم و دانش را به بشر ارزاني داشته است. اگر هر مزيت ديگري، جز علم و دانش، معيار فضيلت به شمار مي رفت، شايسته بود همان مزيت با وصف (اکرميت) در ضمن اين آيات همراه و هم پا گردد و آن مزيت به عنوان معيار کرامت نامحدود خداوند به شمار آيد. کرامت الهي در اين آيات با تعبير الاکرام بيان شده است. چنين تعبيري مي فهماند که عالي ترين نوع کرامت پروردگار نسبت به انسان با والاترين مقام و جايگاه او، يعني علم و دانش همتراز است.»علیرضا یونسی، یک صاحب نظر فرهنگی از خطه مازندران در تبیین مقام شامخ معلم می‌گوید:« زمان گذشت تا کسی را دیدیم که معادله یک مجهولی علم و ثروت را به هم ریخت و معلمی را شغل انبیاء نامید و مهم‌ترین وظیفه معلم را، هدایت جامعه به سوی الله عنوان کرد. یعنی آموختن علم و آموزش دادن، هم‌وزن کار انبیاست. امام راحل بنیانگذار کبیر انقلاب‌اسلامی به ما فهماند عظمت علم، آن قدر است که برای سنجیدن، در میزان ثروت قرار نمی‌گیرد.و او خود شد معلم ما؛ و همگی دل دادیم به پیامهای الهی و معنوی آن مرد خدایی،امام خمینی(ره) با سخنان و زندگی معلم گونه‌اش، به ما شناساند حقیقت انسانیت را، و معنای دنیا و آخرت را و.... خلاصه، هم پدر بود، هم راهبر، هم سیاست‌مدار... و او را امام نامیدیم، امام خمینی(ره)معلم ما بود و هست و خواهد بود؛ چرا که کار نبی را در عصر آخرالزمان کرد. و شاگرد خلَفش "آیت الله شهیدمرتضی مطهری” آینه معلم خود شد و آنچه را از او گرفته بود، در عصر ظلمت تاباند.
شرافت و مرتبت معلم زماني اهميت دارد كه بتواند شان خداوند و پيامبران را در وجود خود محقق سازد و پيوند انسان به هدف متعالي خلقت يعني عبادت را برقرار سازد. لذا در اين تعريف شهيد مرتضي مطهري يكي از آن معلمان راستين است كه اولاً با نگاه تركيبي به همه معارف بشري نظر مي كند و ثانيا تمامی تلاش هاي علمي و عملي را مقدمه اي براي عبادت مي داند و در اين راه به مرحله سوم دينداري راه مي يابد و با شهادت، عبادت عملي و علمي خود را كامل مي سازد. از خداوند متعال می‌خواهیم تا او را با سالار و سرور شهيدان امام حسين(ع) محشور سازد.»
این کارشناس فرهنگی در ادامه سخنانش تصریح می‌کند:«ما عادت داریم به همه چیز، با دید صوری و اعتباری نگاه کنیم. معلم هم جزو همان چیزهاست. در نظر ما معلم کسی است که مفاهیمی را یاد می‌گیرد و همان‌‌ها را به دانش‌آموزان یاد می‌دهد، با آنها سر و کله می‌زند، حقوقی می‌گیرد و بازنشستگی... و تمام! اما حقیقت معلمی، مسیر است؛ شدن و رسیدن و سپس دست گرفتن است. چگونه؟معلم اول باید خود، معلم باشد؛ یعنی اول خود بیاموزد، اما نه فقط علم اعتباری دنیا را که به درد عمر محدود می‌خورد، نه به درد انسانیت. باید جانش را در پیشگاه معلم هستی یعنی خداوند متعال حاضر کند؛ او که تاج شرافتِ معلم بودنش، فقط برای انسان است و بس؛ و اسماء حسنی را در جان انسان‌‌ها تعلیم داده است: "وَ عَلَّمَ آدَمَ الأسْماءَ كُلَّها”.»از وی سوال می‌کنم:برای انسان سازی در جامه مقدس معلمی باید چه دیدگاهی را دنبال کرد، وی پاسخ می‌دهد:«نظر به افق‌های دور و ابدی حیات انسان و پرورش او برای آن غایت،جهت دادن به آمال و آرزوهای جوانان؛ یعنی به دنیای آنها، جهت آسمانی دهد و آنان را از مرگ در روزمرگی‌‌ها برهاند.گره زدن قلب انسان به معشوق حقیقی با آموختن اعتقادات و حقایق دینی.توجه به این نکته که در راه معلمی تنگ نظری ها،جهل هاو انحرافات فراوان است و صبر در مقابل این فشار‌ها لازمه کار.ارتباط همیشگی با شاگردان خوب خدا یعنی اهل بیت علیهم السلام و علمای ربانی.دور بودن از دغدغه‌های مقام،پول،شهرت و... و سالم سازی محیط علمی و آموزشی.»
آفرینش جو یکدست تربیتی در خانه،مدرسه و جامعه
فرشته پاشایی، مشاور امور جوانان مدیر کل آموزش و پرورش استان لرستان مدرسه را با قطعیت خانه دوم دانش آموزان تلقی کرده و در گفت و گو با گزارشگر کیهان می‌گوید:«معلم در جامعه اسلامی این رسالت را بر عهده دارد که یک دختر و یا پسر مسلمان را برای پذیرش نقش‌هایش در جامعه اسلامی آماده کرده و ایشان را تعالیمی ببخشد که به درد زندگی آینده شان می‌خورد.»خانم پاشایی در ادامه سخنانش،رسالت اصلی معلم را فراتر از بخشنامه و آیین نامه‌های اداری می‌داند و می‌گوید:«درست است که معلمین در چهارچوب آیین‌نامه‌ای و دستورالعمل ها به تدریس دروس محوله شان می‌پردازند اما رسالت اصلی آنها این است که با بهره‌گیری از عنصر خلاقیت در این اثنا فرصت‌هایی طلایی ایجاد کنند برای آموزش‌های تربیتی و اخلاقی. ضمن اینکه شیوه تدریس برگرفته از خلاقیت حتی لازمه تدریس دروس نیز هست.»وی با بیان اینکه پیشتر معتقد بودیم هر ده یا پانزده سال یک نسل تغییر می‌کند حال آنکه در حال حاضر هر 5 سال شاهد تغییرات از یک نسل به نسل بعدی هستیم؛می گوید:«الان دانش آموزان با توجه به پیشرفت فناوری‌ها نگرش‌هایشان نسبت به والدین خود عوض شده و حتی در درک پاره‌ای از موارد از آنها پیشی گرفته اند. مدرسه می‌تواند به منزله یک پل ارتباطی بین نسل ها با پر کردن چنین خلاها و رفع چالش‌های اینچنینی بین دانش آموزان و خانواده‌هایشان رسالت خطیر و کلیدی خود را در تربیت نسل امروز و نسل بعدی به خوبی ایفا کند.برای مثال بانی آگاه‌سازی والدین از کمیت و کیفیت تکنولوژی‌های جدید ورود یافته به زندگی امروز باشند و از پتانسیل جلسات انجمن اولیا و مربیان خود برای این‌گونه آموزش‌ها بهره ببرند.»پاشایی در مقوله ارتباط سازنده بین دانش آموز و معلم نیز والدین را پل ارتباطی دانسته و می‌گوید:«والدین باید در خانه از نظرات و تصمیمات معلمین در رابطه با فرزندانشان حمایت کنند وبا تایید و حمایت از تصمیم‌گیری اهالی مدرسه جو یکدستی را برای دانش آموز رقم بزنند. بزرگترین آفت تربیت نبود فضای یکدست تربیتی و فرهنگی برای دانش آموزان در خانه ،مدرسه و جامعه است.»