مرتضی نگاری
 یکی از سنت‌های حسنه و نیکویی که می‌تواند امت اسلام را از خطرات ناشی از فتنه‌های دوره آخرالزمان حفظ کند، بهره‌گیری از فضای معنوی و نوسازی جامعه اسلامی است؛ به همین خاطر در آموزه‌های دین مبین اسلام و پیشوایان الهی فرصت‌هایی این چنینی در اختیار مسلمانان قرار داده شده است تا آنان بتوانند در ایام خاص معنوی با برنامه‌ریزی منظم و بهره‌مندی از آموزه‌ها، خود را از تعلقات بازدارنده دنیوی رها کرده و با مکان‌های مقدس پیوند دهند تا از این طریق ضمن برقراری ارتباط و انس با خالق، زمینه‌های این ارتباط را تحکیم و تقویت کنند.
ماه‌های رجب، شعبان و رمضان از بهترین فرصت‌هایی است که مسلمانان می‌توانند با انجام مراسم و مناسک عبادی و دینی اعتکاف از این خوان گسترده عرفانی بهره‌مند شوند.
اعتکاف یکی از عالی‌ترین بسترهای تقویت روح، عبودیت و بندگی، ارتباط با خدا و تهذیب نفس است که به برکت آن می‌توان توشه‌ای معنوی از اجتماع نورانی موحدان به دست آورد.
اعتکاف گرچه در شرع مقدس اسلام یک عمل مستحبی به حساب می‌آید اما در سیره و سنت نبوی و همچنین در سیره ائمه معصوم(ع) از جایگاه رفیع و والا برخوردار است و بسیاری از بزرگان دین با تاسی از پیشوایان دینی نسبت به انجام این عمل عبادی اهتمام خاصی از خود نشان دادند. یکی از ابعاد بسیار مهم اعتکاف، انجام آن در ماه مبارک رجب است که دارای برکات فراوانی می‌باشد.
چیستی اعتکاف
اعتکاف در لغت به معنی اقبال به سوی چیزی است همراه با تعظیم و بدون انصراف (مفردات راغب، ص 579) و در اصطلاح عبارت است از اقامت سه روز یا بیشتر در مسجد به قصد عبادت یا قربت با شرایط مخصوص.
یکی از بهترین فرصت‌ها برای خودسازی، اعتکاف است. اعتکاف فراغتی برای عبادت و تفکر و مناجات با قاضی‌الحاجات و خلوت با اوست. در اعتکاف است که انسان با تهذیب نفس و اندوختن سرمایه تقوا و اخلاص، آخرت خود را آباد می‌سازد. قرآن‌کریم هم بر این سنت حسنه که محبوب انبیاء و اولیای الهی بوده تاکید فراوانی کرده است.
اعتکاف یعنی به خود پرداختن و گذشته را مرور کردن و آینده را پایه‌ریزی نمودن است. اعتکاف یعنی همه جلوه‌های عبادت، مانند نماز، روزه، شب زنده‌داری‌ها و تلاوت قرآن و نماز شب و مناجات و در حقیقت معجونی از چند عبادت. اعتکاف یعنی خلوت گزینی برای عبادت خداوند.
در اعتکاف است که می‌توان خدایی بودن را در همه کارها تمرین کرد. اعتکاف فرصت مناسبی است تا انسانی که در پیچ و خم مادیات غرق شده کمی فکر کند و خود را باز یابد و دل از غیر خدا بکند. و روح عبادت و بندگی و اطاعت را در خود زنده کند و با قاضی‌الحاجات به مناجات بپردازد. معتکف مدتی را که در خانه خدا ساکن است می‌تواند خانه دل را از اغیار تهی سازد و نور محبت الهی را در آن جلوه‌گر کند، خود را وقف عبادت سازد و طعم مهمانی را بر سر سفره احسان و لطف خداوند بچشد. بنابراین یکی از بهترین فرصت‌ها برای خودسازی، اعتکاف است. قرآن‌کریم می‌فرماید: و عهدنا الی ابراهیم و اسماعیل ان طهرا بیتی لطائفین و العاکفین و الرکع السجود (بقره / 125)؛ و ما به ابراهیم و اسماعیل امر کردیم که خانه را برای طواف‌کنندگان و اعتکاف‌کنندگان و رکوع‌کنندگان و سجده‌کنندگان پاکیزه کنید.
در فضیلت اعتکاف همین بس که معادل طواف خانه خدا قرار گرفته است. پس اعتکاف آموزشگاهی است برای یادگیری اصول عبودیت و بندگی و راه و رسم صحیح زندگی اجتماعی و فردی. اعتکاف دانشگاه انسان سازی و بستری است برای تربیت عناصر صالح انسانی.
اعتکاف برنامه‌ای است برای تمرین وممارست و خودسازی و رفتار و کردار پسندیده انسان و محل مناسبی است برای تقویت ارزش‌های والای اخلاقی و رفتاری. (اعتکاف، عبادت کامل، ابوالقاسم علیان نژادی، نشر الامام‌علی‌ابن ابیطالب(ع) ص 16)
با تأمل در روایات اهل بیت(ع) در می‌یابیم حقیقت روح همه عبادت همان توجه و یاد قلبی مومن نسبت به خداوند متعال است.
انسان معتکف به مدت سه روز از دنیا و تعلقات آن جدا شده و با توسل به خدا سعی در شناسایی فلسفه وجودی خلقت خویش می‌کند؛ که همین مسئله زمینه‌ساز توبه و بازگشت به سوی خدا و تلاش برای بازگشت از فضای پرالتهاب روزانه به سوی خود و خالق خویش است.
اعتکاف فصلی برای بارش باران رحمت الهی و شستشوی آلودگی‌ها و پلیدی‌های گناه و تطهیر صحیفه ایمان و نورانی ساختن دل و صفا بخشیدن به روح است؛ مجموعه‌ای مشتمل بر مهمترین عبادات واجب و مستحب است که هم اثر نماز برای بازگشت از گناهان و هم نتیجه روزه که از اسرار الهی است را شامل می‌شود آثار و برکات اعتکاف، معصومه حیدری، نشر رواق دانش، ص 45)
تا زمانی که معتکف متوجه خداوند متعال باشد دل را از غیر خدا برکند و مراقب اعمال و رفتار ظاهری و باطنی خود باشد در حال استفاده کردن از اعتکاف می‌باشد والا جز حبس کردن بدن و گرسنگی و تشنگی و... برای او نمی‌ماند.
حضرت علی(ع) می‌فرماید: باید معتکف ملازم مسجد شود و به ذکر خدا و تلاوت قرآن و خواندن نماز مشغول باشد به سخنانی در مورد دنیا نپردازد و خود را سرگرم انشاد (سرودن و خواندن) شعر نکند و از خرید و فروش پرهیز کند و بر جنازه‌ای حاضر نشود و مریضی را عیادت نکند و با زنی (نامحرمی) در خانه‌ای خلوت ننماید. از گفتار و سخنان زشت بپرهیزد و با هیچکس مجادله نکند و هر قدر از گفت‌وگو با مردم دوری کند، برایش بهتر است. (همان: 398)
ارزش معنوی اعتکاف
انقطاع از مادیات و امور دنیوی و ملازمت مسجد و دوام ذکر و عبادت خدا، به تنهایی و بدون اعتکاف نیز دارای ارزشی والا و اهمیتی فراوان است که در این زمینه آیات، روایات و احادیث زیادی را با چنین مضمونی می‌توان یافت، اما اهمیت اعتکاف به طور مشخص در قرآن و احادیث مورد تاکید قرار گرفته است.
در بنیاد اولین خانه توحید (کعبه) به دست دو پیامبر الهی، حضرت ابراهیم و اسماعیل علیهماالسلام سخن از عهد و پیمانی به میان می‌آید که از جانب خداوند، جهت تطهیر «بیت‌الله» برای طواف کنندگان، معتکفین و نمازگزاران از آنان گرفته شده است.
مطالعه در تعالیم ادیان الهی نشان می‌دهد که همواره شیوه‌هایی از درون گرایی و دوری از جمع در ادیان آسمانی وجود داشته است. (اعتکاف، سید مصطفی حسینی نیشابوری، نشردی، ص 60)
اعتکاف در قرآن
از کلام وحی استفاده می‌شود که درمیان بنی‌اسرائیل نوعی روزه همراه با سکوت رایج بوده است. حضرت موسی(ع) با آنکه مسئولیت سنگین رهبری و هدایت امت را بر دوش داشت، برای مدت زمانی آنان را رها کرد و برای خلوت کردن با محبوب خویش به خلوتگاه کوه طور شتافت. او در پاسخ به پرسش پرودگار فرمود: «وعجلت الیک رب لترضی» (طه/84) (پروردگارا  به سوی تو آمدم تا از من راضی شوی)
قرآن مجید در جایی دیگر از «رهبانیت» و گوشه‌گیری پیروان حضرت عیسی(ع) سخن به میان آورده، و می‌فرماید: رهبانیتی را که خود ابداع نمودند از این رو برایشان مقرر نمودیم تا خشنودی خداوند را کسب کنند. پس حق آن را چنانکه باید مراعات نکردند (حدید/27)
مفسر بزرگ قرآن، علامه طباطبایی (ره) فرموده است:
«لحن آیه شریفه نشان می‌دهد که خداوند، ابتدائا رهبانیت را بر پیروان حضرت عیسی(ع) مقرر ننموده، ولی آن را مورد تایید قرار داده است.» (المیزان، ح 24 ص 14)
با این وجود آنان به دلیل اینکه در رهبانیت زیاده روی نمودند و حد و مرز آن را مراعات نکردند، مورد نکوهش خداوند قرار گرفتند.
اسلام با پیش‌بینی عبادتی به نام «اعتکاف» که در واقع نوعی خلوت و درون‌گرایی است، برای ساختن انسان‌ها و جلوگیری از آفت خدا فراموشی و خود فراموشی، چاره اندیشی کرده است. این‌ها همه نشان می دهد با آنکه روح تعالیم ادیان، دعوت به جمع و اجتماع است، انسان به برنامه‌هایی که او را با درون خود پیوند دهد نیز محتاج است. (اعتکاف، محمد حسین‌هاشمی، نشر قلم جوان، ص 132)
راز این امر روشن است؛ معمولا حضور پیوسته و دائمی درعرصه اجتماع و کار و تلاش عملی، رفته رفته روحیه عمل‌گرایی را در انسان تقویت می‌کند.
پیدایش این روحیه چه بسا انسان را از درون تهی می‌کند تا آنجا که به چیزی جز عمل بیشتر نیندیشد. شخص عمل‌گرا و عمل زده حتی گاه فرصت نمی‌یابد نتایج کارها و تلاش‌های خود را هم به درستی ارزیابی کند. لذا اعتکاف زمینه مناسبی است تا انسان به کاوش درباره انگیزه‌‌ها و روحیات خویش بپردازد و برای رفع نقصان و تکامل آن بکوشد. بنابر این اعتکاف با ویژگی‌هایی که اسلام برای آن در نظر گرفته، پاسخی است به این نیاز روحی و فرصتی است مغتنم برای رو آوردن به خود و خدا.
اعتکاف در احادیث
میزان توجه پیامبر(ص) به برپایی اعتکاف، بسیار در خور دقت و تامل است. خداوند متعال، پیامبر خویش را به داشتن خلق و خویی عظیم وبزرگ ستوده است. و انک لعلی خلق عظیم (قلم/4)؛ و در حقیقت تو به اخلاق نیکو و عظیم آراسته هستی با این حال، آن حضرت با وجود مسئولیت بزرگ اجتماعی که بر دوش داشت، خود را از اعتکاف بی‌نیاز نمی‌دانست.
چنانکه در حدیثی از امام صادق(ع) آمده است: «رسول خدا در دهه آخر ماه مبارک رمضان در مسجد معتکف می‌شدند و برای آن حضرت خیمه‌ای که از مو بافته شده بود، در مسجد برپا می‌شد. پیامبر(ص) برای اعتکاف آماده می‌شدند و بستر خویش را جمع می‌کردند.» (فضائل الاشهر الثلاثه، ابن با بویه، نجف، نشر مطبع الاداب  ص 24)
در حدیث دیگری از امام صادق (ع) آمده است: جنگ بدر در ماه رمضان رخ داد، از این رو رسول خدا موفق به اعتکاف نشدند. آن حضرت در ماه رمضان سال آینده یک دهه را به عنوان همان سال اعتکاف نمودند و یک دهه رانیز به عنوان قضای سال قبل (همان: ح 15)
رسول خدا افزون بر اهتمام عملی نسبت به اعتکاف، با بیان فضایل و پاداش بزرگ آن، مومنان را به انجام این عمل تشویق کردند. در حدیثی از آن حضرت آمده است: «اعتکاف عشر فی شهر رمضان تعدل حجتین و عمرتین؛ یک دهه اعتکاف در ماه رمضان همچون دو حج و دو عمره است. (همان: 25)
گرچه این حدیث ناظر به اعتکاف به مدت ده روز و در ماه مبارک رمضان است، ولی اعتکاف در کمتر از این مدت (به شرط آنکه از سه روز کمتر نباشد) در غیر ماه مبارک رمضان مخصوصا «ایام البیض» به اندازه خود فضیلت ثواب دارد.
آثار اعتکاف
برای اعتکاف آثاری است که در ذیل به برخی از آنها اشاره می‌شود:
آثار فردی اعتکاف
الف) تقویت اراده: از آثار حتمی اعتکاف در زندگی فردی انسان، تقویت اراده آدمی است. کسی که مدتی، بر خلاف خواست درونی خویش، خود رادر محلی حبس و از بسیاری از امور چون حرف زدن در غیر امور عبادی که به طور طبیعی، تمایل به آنها دارد، پرهیز نماید، خود به خود تمرینی است برای اجتناب از بسیاری خواهشهای نفسانی دیگر.
ب) انس با معنویات: در پرتو اعمالی چون اعتکاف، کم‌کم ارتباط روانی خاصی بین انسان و مسجد، قرآن، نماز، نماز شب و ادعیه به وجود می‌آید. به نحوی که انسان مشتاق ارتباط با این امور شده دوری از آنها برایش سخت می‌شود.
ج) ذکر: همان دوری از غفلت است، «اقترب للناس حسابهم و هم فی غفلهًْ معرضون» رسیدگی به حساب انسانها نزدیک و مردم در غفلت به سر می‌برند (انبیاء/11)
آثار اجتماعی اعتکاف
الف) کاهش جرم و فساد: به عقیده جرم‌شناسان اجتماعی، بسط و گسترش مسایل معنوی، باعث کم شدن جرم و فساد در جوامع می‌شود. اعتکاف در این میدان می‌تواند نقش مهمی ایفا کند؛ زیرا مشتمل برچند عبادت است و آثار معنوی ویژه‌ای حتی بر افراد غیر معتکف بر جای می‌گذارد. با توجه به اینکه جوانان بخش عمده‌ای از معتکفان را تشکیل می‌دهند.
ب) سلامت جامعه: قشر جوان بشدت تحت تأثیر مسائل عقیدتی و رفتاری قرار می‌گیرد، بنابراین حضور آنها در مراسم اعتکاف زمینه ساز ایجاد نشاط و رضایت در رفتار و کردارشان به دلیل ارتباط با انسان‌های وارسته و بستر مناسب برای تقویت اندیشه‌های دینی و معنوی آنها فراهم می‌شود که در نهایت به سلامت جامعه منجر خواهد شد. کسانی که از مشغله‌های روزمره زندگی خسته شده‌اند، برای اینکه بتوانند چند صباحی با خالق هستی خلوت کرده و با توشه معنوی و اعتقاد راسخ و امیدی مضاعف به زندگی‌شان ادامه دهند باید به جرگه معتکفین در آیند؛ زیرا اعتکاف خلوت گزیدن روح انسان آگاه با خالق است.
ج) آشنایی و برقراری ارتباط دوستانه: حضور مؤمنین شهر در چند مسجد، فرصتی است که مؤمنان یکدیگر را بشناسند و ارتباط دوستانه پیدا کرده و از آثار اخوت اسلامی برخوردار شوند. این اثر را به راحتی می‌توان از لابلای خاطرات منتشر شده معتکفان به دست آورد. (اعتکاف در اسلام، ناصر باقری بیدهندی، نشر نورالاصفیاء، ص 146).
د) مقابله با تهاجم فرهنگ بیگانه: در فرهنگ اسلامی روی آوردن به اعتکاف، علاوه بر بهره‌برداری از فیض معنوی آن، جهاد مقدس نیز هست؛ زیرا این مراسم عبادی- معنوی، نقش بسیار مهمی در رویارویی با نفوذ فرهنگ بیگانه ایفا می‌کند.
جوانی که در مراسم اعتکاف، طعم شیرین ایمان و انس با خداوند را می‌چشد، لذت‌های مادی و شهوانی در دیدگانش، حقیر و بی‌ارزش می‌شود و به آسانی در گرداب فساد و باورهای ضد دینی گرفتار نمی‌شود.
از سوی دیگر، چنین مراسمی خود پیامی عملی و درسی عبرت‌آمیز برای مردم است. حضور جمعی از مؤمنان در مسجد برای عبادت، در حقیقت نوعی دعوت به خداپرستی و دینمداری است و آثار سازنده‌ای بر جامعه خواهد داشت، از همین رو، در رویارویی با تهاجم فرهنگی دشمن نباید نقش مؤثر سنت‌هایی که در باور عمومی مردم ریشه‌های عمیق دارند، نادیده گرفته شود. بی‌تردید مساجد، حسینیه‌ها، تکایا،‌هیئت‌های مذهبی، زیارت و اعتکاف، نقش مهمی در تربیت جامعه و گسترش فرهنگ دینی ایفا کرده و می‌کنند. این مقوله‌ها با آثار مثبت جانبی که دارند، اهرم‌های توانمندی در مقابله با فرهنگ بیگانه‌اند.
از این رو جا دارد مبلغان اسلامی بیش از پیش برنقش مهم آن تأکید ورزند تااین سنت دیرینه محمدی آن گونه که شایسته است، جایگاه خود را در جامعه اسلامی حفظ کند.
در عصر ما که زندگی ماشینی و پیچیدگی‌های آن، دیدگان انسان را به خود خیره کرده، روابط اجتماعی گسترده شده و خلاصه دامنه سرگرمی انسان به جلوه‌ها و مظاهر مادی توسعه یافته است، تأکید بر نقش سازنده اعتکاف، ضرورتی دو چندان می‌یابد؛ زیرا اعتکاف انس با معشوق است که زمینه را برای گسستن فرد از سرگرمی‌های پوچ فراهم می‌آورد؛ انسان را با خداوند پیوند می‌دهد و از آفت خدا فراموشی و از خود بیگانگی نگه می‌دارد (اعتکاف، حسینی نیشابوری، ص 76).