هدیه آقاپور
موسم یازدهمین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی فرا رسیده، با این تفاوت که مردم بیش از گذشته چشمشان به این است تا فردی لایق از کوخ نشینان ازمیان مردم، نه کاخ نشینان بالاشهر، ساکن خانه ملت شوند و به وکالت از مردم به احقاق حقوق مردمی‌و حاکمیت بپردازند.
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای با‌ اشاره به فرارسیدن زمان ثبت‌نام انتخابات مجلس،‌ تأکید کردند: «حالا بحث اسم‌‌نویسی برای انتخابات مجلس است، گفتند شروع شده، همین طور بدون محابا می‌روند! این مطلبی که عرض می‌کنم، در مورد خود این حقیر از همه بیشتر است و آن کسانی که مسئولیتی دارند هم همین جور. هر مسئولیتی، هر سِمَتی، هر توانایی‌ای، در کنارش یک مسئولیتی دارد، یک تعهدی وجود دارد. می‌توانید آن تعهد را انجام بدهید یا نه؟ این خیلی درسِ بزرگی است.»(11/9/98)
 در یک نظام کارآمد و اثربخش، نیروی انسانی به‌عنوان مهم‌ترین و اساسی‌ترین عامل در میان تمام عوامل نظام اداری و سازمانی است.
از طرفی امروزه عصر، عصر شایسته محوری و شایسته‌سالاری است. عصری که بهترین افراد که دارای تخصص، مهارت، لیاقت و شایستگی هستند، باید به‌عنوان مدیران و کارکنان برای احراز مشاغل سازمانی انتخاب شوند و مسئولیت‌های مهمی ‌را برعهده بگیرند. شایسته‌سالاری یک فلسفه و نگرش مدیریتی است که در آن منابع انسانی با توجه به تلاش و توانایی ذاتی‌شان در جایگاه خود در نظر گرفته می‌شوند.
شایسته‌یابی و حمایت از افراد لایق
پس از ایجاد بسترهای لازم برای استقرار نظام شایسته‌سالاری در سازمان، لازم است به یافتن افراد شایسته مشغول به خدمت یا شاغلین بالفعل و یا افراد توانمند پیرامونی سازمان، یا کسانی که در حال حاضر در منصبی قرار نداشته، ولی استحقاق حضور در انتخابات را دارند. پس از شناسایی آنان به حمایت و معرفی ویژگی‌های این افراد پرداخته شود. این کار بار مسئولیتی بسیاری برای حمایت کنندگان دارد.
اگرچه برخی از مولفه‌های شایستگی برای مناصب مختلف سازمانی یکسان و مشترک است، ولی طبیعتاً برای احراز مسئولیت‌های مختلف در یک اجتماع، مهارت‌های متفاوتی نیاز است؛ لذا جا دارد با تبیین پارامترهای ارزیابی و نحوه سنجش شایستگی افراد، اثر نظرات شخصی و سلایق ارزیابی‌کنندگان را به حداقل ممکن رساند.
در تبیین دیگر پیش از آنکه مسئولیت پست مدیریتی بر عهده فرد باشد، افرادی هم که از وی حمایت کرده و راه را برای قرار گرفتن او در جایگاهی که شایسته او نیست، هموار می‌کنند، مسئولیتی به گردنشان بوده و در واقع زیر دین مردم خواهند بود.
حمیدرضا ‌ترقی نایب‌رئیس شورای مرکزی حزب موتلفه اسلامی در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان می‌گوید: «نکته مهمی ‌را که رهبری در رابطه با مسئولیت‌پذیری در نظام جمهوری اسلامی فرمودند در راستای همان سیاست‌های ابلاغی درباره انتخابات است که سال گذشته به شورای نگهبان و مسئولین کشور برای تدوین قانونی که بتواند شرایط و ضوابط انتخاب‌شوندگان متناسب با هر منصبی را شفاف‌تر کند، اعلام کردند.»
وی ادامه می‌دهد: «از آنجا که مسئولیت نمایندگی مسئولیت سنگینی است کسی که به وکالت از مردم برای اعمال حق حاکمیت ملت انتخاب می‌شود، وظایف سنگینی را در مجلس بر عهده خواهد داشت و اگر نامزدهایی که کاندیدا می‌شوند به این وظایف توجه نکنند و توانمندی‌های خود را مورد بررسی قرار ندهند، به موکلینی که آنها را انتخاب می‌کنند خیانت کردند.»
نایب‌رئیس شورای مرکزی حزب موتلفه اسلامی تصریح می‌کند: «این نکته‌ای که رهبری از پیامبر بزرگ اسلام(ص) نقل کردند، مبنی بر اینکه ابوذر فردی بهشتی با ویژگی‌های والا بوده، اما برای منصب مدیریتی در جامعه مناسب نیست، درس مهمی ‌را به ما می‌دهد.»
ترقی می‌افزاید: «با توجه به رهنمود مقام معظم رهبری افرادی که برای انتخابات مجلس یازدهم ثبت‌نام می‌کنند، بدانند اگر شایسته نمایندگی نباشند هم مواخذه ملی و هم مواخذه الهی خواهند شد.»
وی تأکید می‌کند: «افرادی که از برخی کاندیدا‌ها حمایت می‌کنند و آنها را به مردم معرفی و در لیست خودشان قرار می‌دهند، باید این دقت را داشته باشند که صرفا برای رابطه جناحی نباشد، بلکه لیاقت شایستگی او را مدنظر قرار دهند و صرفا روی تشکیلات حزبی متمرکز نباشند.»
نایب‌رئیس شورای مرکزی حزب موتلفه اسلامی در پایان خاطرنشان می‌کند: «مسئولیت افراد و گروه‌هایی که فهرست می‌دهند، بسیار سنگین و مهم است.»
جذب و تایید افراد شایسته
شاید بتوان ادعا کرد سابقه تفکر شایسته‌سالاری برابر با سابقه آغاز زندگی اجتماعی انسان باشد. جوامع انسانی که افراد لایق و شایسته را در راس خود تجربه کرده‌اند، در تمامی ‌اعصار، قرین موفقیت و پیروزی بوده‌اند و باور آدمی ‌بر اطاعت از افرادی است که نسبت به خودش از شایستگی بیشتری برخوردار باشد.
امیرالمومنین حضرت علی(ع) مدیریت و اداره جامعه را به سنگ آسیاب و محور آن تشبیه می‌کنند و معتقدند همچنان که سنگ آسیاب فقط حول محور خود به گردش در‌می‌آید و در صورت بزرگ‌تر بودن سنگ یا کج‌ بودن محور، سنگ نمی‌‌چرخد و در صورت ضعیف بودن می‌شکند.
مدیران جامعه و نخبگان سیاسی نیز محورهای جامعه هستند که باید هر کدام برای آن کار مناسب، و از توان‌، خلاقیت و شایستگی لازم برخوردار باشند.
همچنین مولای متقیان امام علی(ع) در خطبه معروف شقشقیه ضمن بیان لیاقت و شایستگی خود برای حکومت‌، لزوم توجه به این معیار را یادآور شده‌اند: «به خدا سوگند جامه خلافت را در پوشید و می‌دانست خلافت جز مرا نشاید، که آسیاب سنگ، تنها گرد استوانه به گردش درآید. کوه بلند را مانم که سیلاب از ستیغ من ریزان است و مرغ از پریدن به قلعه‌گریزان». (نهج‌البلاغه، خطبه۳ ص ۴۵)
به‌عنوان نمونه هنگامی که ایشان در انتصاب مالک ‌اشتر به سمت والی مصر به‌جای محمد بن‌ابوبکر که از اقوام و خویشان آن حضرت بود با اعتراض اطرافیان مواجه شد، با صراحت، برتری افراد را به شایستگی آنها و نه قبیله و قوم آباء و اجدادی آنها معرفی نموده و دلیل این انتخاب را شایستگی و کارآمدی بیشتر مالک ‌اشتر در مقایسه با محمد بن‌ابوبکر بیان کرد.
از طرفی ملاک برتری انسان‌ها نزد خداوند متعال، نه رنگ پوست، نژاد، اصالت خانوادگی و مواردی مانند آنها، بلکه درجه ایمان یا میزان شایستگی که در ایمان به خداوند دارند، برشمرده شده است.
 در فرهنگ کشورمان ایران نیز شایسته‌سالاری موضوع جدیدی نیست و با کمی ‌مطالعه در متون کهن ادب پارسی موارد بسیار زیادی از توجه عالمان و شعراء به این مطلب مهم به چشم می‌خورد.
مسئولیت‌پذیری در سایه توانمندی
عدم توجه به توانایی‌ها، تجربیات، علایق، کارایی و دانش اختصاصی افراد در انتصاب‌های مدیریتی، عموما موجب بروز نارضایتی، ضعف سازمانی و تضعیف عملکرد آنان می‌گردد. با توجه به مطالب فوق و از آنجا که برای پیاده‌سازی هر سیستمی‌در یک محیط اجتماعی، باید دلایل موجهی ارائه شود.
تفکراتی مانند خویشاوندسالاری، قبیله‌گرایی، حزب‌سالاری، زن‌سالاری، مردسالاری، انتصابات سیاسی، انتصابات بر اساس توصیه‌های پایگاه‌های قدرت و حتی انتصاب بر اساس منزلت اجتماعی افراد و تمامی ‌نگرش‌هایی که دلیل برتری یکی بر دیگری را غیر از شایستگی می‌دانند، در برابر اجرای این نظام مقاومت می‌کنند.
محسن کوهکن نماینده مردم لنجان اصفهان و عضو کمیسیون صنایع و معادن در گفت‌و‌گو با گزارشگر کیهان می‌گوید: «در روایات و احادیث داریم که اگر کسی مسئولیتی را بپذیرد و نتواند آن مسئولیت را به درستی انجام دهد، خودش را در معرض هلاکت قرار داده است؛ یعنی بسیار بسیار سنگین و تکان‌دهنده است که این کار.»
وی ادامه می‌دهد: «هنگامی که به فردی مسئولیتی پیشنهاد می‌شود، باید ابتدا همه   جاذبه‌های آن مسئولیت را کنار بگذارد و با توجه به شناختی که از خود دارد، سنخیت ویژگی‌های خود و آن جایگاه را بسنجد، حتی اگر نمی‌داند از اهلش مشورت بگیرد و اگر دید ظرف و مظروف به هم نمی‌خورد، مسئولیت را قبول نکند و اگر قبول کرد، بداند آخرت خود را به هم ریخته و در دنیا هم قطعا مفید و موثر واقع نخواهد شد.»
نماینده مردم لنجان اصفهان می‌افزاید: «هنگامی که مقداری از انقلاب فاصله گرفتیم، در زمینه مسئولیت‌پذیری دچار ضعف شدیم. من خاطرم هست، اوایل انقلاب برای پذیرش مسئولیت وقتی با افراد به گفت‌وگو می‌نشستیم و منصبی را می‌خواستیم واگذار کنیم، افراد از پذیرفتن سر باز می‌زدند و قبول نمی‌کردند! اما هرچه از انقلاب فاصله گرفتیم این ماجرا به عکس شده و برخی برای جایگاه ولع پیدا کرده‌اند.»
کوهکن تأکید می‌کند: «گاهی می‌بینیم افرادی در مجلس ورود پیدا می‌کنند و همکاران ما را می‌بینند و امضا می‌گیرند تا به وزیر معرفی شوند که البته شخصا هیچ‌گاه چنین نامه‌هایی را امضا نمی‌کردم چون کسی که به امضا جمع کردن روی می‌آورد، نشان می‌دهد صاحب صلاحیت نیست. به قول معروف طرف نباید سراغ مسئولین برود، بلکه این مسئولیت است که باید سراغ افراد بیاید.»
وی اضافه می‌کند: «طی سال‌های اخیر به دنبال مسئولیت دویدن خیلی رواج پیدا کرده که البته بخشی از آن مربوط می‌شود به اینکه می‌بینیم در یک دولت مسئولی، برادر، خواهر دختر خاله و اطرافیان خود را سمت می‌بخشد. این درحالی است که صلاحیت آنها فقط بر اساس ارتباط فامیلی بوده که این حرکت باعث می‌شود دیگر افراد جامعه الگو‌برداری کنند.»
نماینده مردم لنجان اصفهان یادآور می‌شود: «یادش بخیر، دهه اول انقلاب ما در مجلس برای یک حوزه‌ای رفتیم با چند نفری صحبت کردیم، درحالی که ابا داشتند از پذیرفتن آن مسئولیت و وقتی علت را جویا شدیم و گفتیم که شما واجد شرایط هستید به ما می‌گفتند؛ مسئولیت سنگین است! ولی در حال حاضر می‌بینیم افراد خودشان را به هر طریقی وارد مناصب دولتی می‌کنند؛ درحالی که باید شایسته‌سالاری صورت بگیرد.»
شایسته‌چینی یا تناسب شاغل با شغل
بدون شک در انتصاب افراد شایسته به مناصب در شان آنها اهتمام ورزیده و حتی‌المقدور مسئولیت‌هایی را به آنان باید واگذار شود که به بهترین وجه از عهده آن برمی‌آیند.
اما اشتباهی که در این زمینه در کشور ما وجود دارد، این است که به‌نظر می‌رسد، افراد شایسته برای بروز شایستگی‌های خود باید حتما در لایه‌های مدیریت قرار بگیرند.
 این تفکر غلط بعضا منجر به انتصاباتی می‌شود که کارشناسان مجرب و شایسته را به مدیران بسیار ضعیف و با کارائی نه چندان مطلوب تبدیل می‌نماید.
شایان ذکر است شایستگی افراد ممکن است در یک یا چند زمینه باشد، لذا لازم است برای ارتقای عمودی فرد، شایستگی‌های وی برای احراز پست‌های جدید مورد سنجش مجدد قرار گرفته و در صورتی که از توان لازم برای احراز مسئولیت‌های بالاتر را دارا نیست، می‌توان با ارتقای افقی و بسط و غنی‌سازی شرح شغلی وی، امکان توسعه و پیشرفت بیشتر را برای او مقدور ساخت.
شایسته‌پروری
 و بستر‌سازی برای بالندگی
ناگفته نماند پیش از پرداختن به شایسته‌سالاری باید در جامعه به شایسته‌پروری توجه شود و افرادی را در عرصه انتخابات شاهد باشیم که توان مدیریت با معلوم در حوزه مربوطه را داشته باشند؛ چرا که به هر دلیل افراد نخبه از مسئولیت کناره‌گیری کنند، بحران ناشی از عدم وجود افراد شایسته در مناصب، آغاز می‌گردد؛ البته به برکت انقلاب اسلامی ما همواره شاهد رویش‌های بسیاری بودیم.
اما به هر ‌ترتیب لازم است بیش از گذشته به پرورش نیروهای انقلابی و بالا بردن توانایی فردی و تخصصی‌شان بپردازیم تا به هنگام انتخابات، شاهد حضور و رقابت نخبگان و افراد با صلاحیت‌های بالا باشیم.