محسن پورعرب

 تغییر سبک زندگی جوامع امروزه یکی از مهم‌ترین مباحث جامعه‌شناسی است. به عقیده کارشناسان، زندگی انسان‌ها در حال انتقال از فضای واقعی به فضای مجازی است. برخی از دلایلی که برای این موضوع مطرح می‌شوند عبارتند از افزایش دسترسی به اینترنت، افزایش استفاده از تلفن همراه و گسترده شدن شبکه‌های اجتماعی. گسترده شدن استفاده از شبکه‌های اجتماعی اما دلیلی است که امروزه جوامع را تحت تاثیر قرار داده است. شکل گیری روابط، اقتصاد پلت فرم و حتی مسائل مربوط به حاکمیت از جمله مواردی است که تحت تاثیر شبکه‌های اجتماعی قرار گرفته‌اند.
در جامعه ما نیز استفاده از شبکه‌های اجتماعی با اقبال بالایی مواجهه شده است و در حال حاضر دو شبکه اجتماعی تلگرام و اینستاگرام بیشترین کاربران را به خود اختصاص داده‌اند. البته بعد از فیلترینگ تلگرام و تقویت شبکه‌های اجتماعی بومی بخشی از کاربران این شبکه اجتماعی ریزش داشتند. با این حال پس از آغاز به کار دو نسخه داخلی تلگرام یعنی «طلا گرام» و «هات‌گرام» دوباره این شبکه اجتماعی نخستین انتخاب کاربران برای فعالیت‌های مجازی شده است. اما نکته قابل تاملی که باید در نظر گرفت افزایش فعالیت کاربران در شبکه اجتماعی اینستاگرام پس از فیلترینگ تلگرام است.
 اینستاگرام که یک شبکه اجتماعی مبتنی بر تصویر و ویدیو است اکتبر سال 2010 فعالیت خود را آغاز کرد و امروزه در سرتاسر دنیا بیش از یک میلیارد کاربر فعال دارد. این شبکه اجتماعی نیز توانسته در کشور ما حدود 25 میلیون کاربر داشته باشد. بصری بودن فضای شبکه اینستاگرام باعث شده تا کاربران امروزه برای روابط اجتماعی خود اقبال بیشتری نسبت به آن نشان دهند. از سویی عدم مرز بندی و پایش محتواهای موجود در این شبکه اجتماعی سبب ایجاد آسیب‌های فراوان اجتماعی شده است. نگاهی به اخبار پیرامون این شبکه اجتماعی طی روزهای اخیر نشان می‌دهد اینستاگرام در حال تبدیل شدن به یک معضل جدی اجتماعی است. متاسفانه افزایش روز افزون کاربران اینستاگرام در کنار عدم فرهنگ‌سازی برای استفاده از این شبکه اجتماعی باعث شده تا محیطی امن برای رخ دادن جرائم سایبری شکل بگیرد.
افزایش جرائم اینستاگرامی
همین چند روز پیش بود که ماجرای پخش ویدیو زنده (Live) کتک کاری وحشیانه و آزار و اذیت یک دختر نوجوان توسط پسری در سیرجان فضای جامعه را ملتهب کرد. با اینکه بلافاصله این موضوع در دستور کار نهادهای انتظامی و قضایی قرار گرفت اما محتوای این ویدیو در تمامی شبکه‌های اجتماعی پخش شده بود. پس از این نیز خبر دیگری با عنوان «دام اینستاگرامی برای دختر 17 ساله» تب جرائم اینستاگرامی را داغ کرد. پسر جوانی که با فیلم برداری از رابطه غیراخلاقی خود با دختری 17 ساله سعی کرده بود اخاذی کند، توانسته بود از فضای شبکه اجتماعی اینستاگرام برای جذب طعمه خود استفاده کند. اما این تمام ماجراهای مربوط به اینستاگرام نیست. بد نیست سوءاستفاده برخی از سلبریتی‌ها از این فضا را در زمان زلزله کرمانشاه یادآوری کنیم. در آن ایام افراد مشهور در این شبکه اجتماعی سعی کردند با انتشار تصاویر زلزله کرمانشاه و اعلام شماره حساب بانکی کمک‌های مردمی را جمع‌آوری و به دست زلزله‌زدگان برسانند. متاسفانه پس از جمع‌آوری پول‌ها، به جز برخی موارد خبری از رساندن کمک‌ها به دست نیازمندان نشد.
مصادیق جرائم اینستاگرامی به حدی بوده که مهر ماه سال جاری سردار کمال هادیان فر، رئیس‌پلیس فتای کشور با اشاره به رشد 55 درصدی جرائم فضای مجازی نسبت به سال قبل،گفت: بخش عمده این جرایم در تلگرام و اینستاگرام رخ داده است. وی با بیان اینکه ۲۳ درصد جرائم در شش ماهه امسال مربوط به مباحث غیر اخلاقی بوده است، گفت: متاسفانه این آمار روز به روز در حال افزایش است به طوری که ۱۳ هزار و ۶۳۵ پرونده در این زمینه تشکیل شده که بخشی از این پرونده‌ها را خودمان تشکیل داده‌ایم و شاکی نداشته‌اند.
 البته اخیرا پس از التهاب مسائل مرتبط با اینستاگرام دوباره موضوع فیلترینگ این شبکه اجتماعی مطرح شده است. لازم به یادآوری است که تیرماه سال جاری حجت‌الاسلام محمد مصدق معاون اول دادستان کل کشور درخصوص فعالیت برخی از افراد تحت عنوان سلبریتی در فضای مجازی و جمع‌آوری پول به بهانه کمک به افراد بی‌بضاعت که منجر به کلاهبرداری‌های متعددی شده بود، گفته بود: «دادستانی کل کشور به عنوان مدعی العموم به این موضوع ورود کرده است. در همین راستا فیلترینگ اینستاگرام در دستور کار قرار گرفته و آقای خرم‌آبادی در معاونت امور فضای مجازی دادستانی کل کشور به صورت جدی پیگیر این موضوع شده و باید ببینیم چه اتفاقی می‌افتد.»
تاکید دادستانی بر فیلترینگ
با این حال پس از اظهارنظر معاون اول دادستان کل کشور فیلترینگ این شبکه اجتماعی پیگیری نشد تا اینکه آذرماه امسال جواد جاویدنیا، سرپرست جدید معاونت امور فضای مجازی دادستانی کل کشور با بیان اینکه بسیاری از علما خواهان فیلترینگ اینستاگرام هستند، گفت: «مقام معظم رهبری بارها و بارها وضعیت نامطلوب این فضا(مجازی) و اینکه این فضا به قتلگاه جوانان تبدیل شده است را گوشزد کرده‌اند.» جاویدنیا در پاسخ به سؤالی مبنی بر اینکه چندی پیش صحبت‌هایی مبنی بر احتمال فیلترینگ اینستاگرام مطرح شده بود. آیا قرار است این شبکه اجتماعی فیلتر شود؟ اظهار داشت: «اینستاگرام باید چند سال پیش فیلتر می‌شد. متأسفانه میزان جرایمی که در بستر جرم خیز اینستاگرام به وجود آمده و هر روز رو به رشد است را می‌توان به عنوان یک فاجعه نام برد و خانواده‌های زیادی درگیر آسیب‌های آن شده و از این مسئله گلایه‌مند هستند.» وی در ادامه صحبت‌هایش افزوده بود: «اینستاگرام یک بار فیلتر شد و دولت وعده داد که با کمک فیلترینگ هوشمند می‌تواند این فضا را کنترل کند اما متاسفانه در این زمینه هزینه‌ زیادی انجام شد ولی به نتیجه‌ای نرسیدیم؛ هم‌اکنون دستور قضایی برای فیلتر این سرویس داریم و نظر اکثریت شورای عالی فضای مجازی و دیگر تصمیم‌گیران نیز مبنی بر فیلتر شدن این سرویس است. از سویی طبق مصوبات شورای عالی فضای مجازی نباید ترافیک اینستاگرام از یک سطح بالاتر می‌رفت که متأسفانه فراتر رفت و از طرفی براساس مصوبات این شورا باید دولت برای فعالیت این شبکه در کشور، مجوز پس از التزام به قوانین کشور و انتقال سرورها به داخل کشور صادر می‌کرد که این کار هم انجام نشده است. بر همین اساس دستگاه قضایی می‌تواند به صورت یکطرفه با توجه به انجام نشدن مصوبات شورا اقدام کند اما فعلا منتظر اجماع نظر در این زمینه است ولی اگر صبر کردن فایده نداشته باشد دادستان کشور تصمیم لازم را خواهد گرفت.»
صحبت‌های جاویدنیا سبب شد تا محمدجواد آذری جهرمی، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات واکنش نشان دهد. وی طی اظهاراتی بیان داشت: «فرض را بر این بگذاریم که حرف ایشان درست و برگرفته از اختیارات‌شان، دست به فیلترینگ اینستاگرام بزنند اما چه اتفاقی رخ خواهد داد؟ در زندگی مردم چه تأثیری خواهد داشت؟ در حاکمیت کشور و کاهش جرایم چه اتفاقی رخ خواهد داد؟»؛ با اینکه وزیر جوان دولت دوازدهم خود در این شبکه اجتماعی حضوری فعال دارد اما اظهاراتش نشانگر بی‌اطلاعیش از وضعیت فاجعه بار اینستاگرام است. اخیرا نیز دادستان کل کشور درباره همین بی‌توجهی وزارت ارتباطات نسبت به شبکه‌های اجتماعی انتقاداتی را عنوان کرد.
بی توجهی وزیر جوان
به مصوبات شورای عالی فضای مجازی
حجت‌الاسلام منتظری، دادستان کل کشور در واکنش به عدم توجه وزارت ارتباطات به مصوبات شورای عالی فضای مجازی درباره شبکه‌های اجتماعی و فیلترینگ آنها عنوان داشت: «فیلترینگ حساس و مهم است. ما باید معنی فیلترینگ را برای مردم درست بیان کنیم ما می‌گوییم باید این شبکه‌ها مدیریت شود اگر می‌شود کاری کرد که شبکه‌های «گرامی» بتوانند به مردم خدمت برساند اما آسیب نزند بکنید این کار را، اما اگر نمی‌شود باید تصمیم دیگری گرفت. چرا آن روزی که مقام معظم رهبری گفتند کشور احتیاج به فضای مجازی سالم و شبکه ملی اطلاعات دارد مسئولین این را جدی نگرفتند و نرفتند دنبال این اقدام؟»
دادستان کل کشور افزود: «ما می‌گوییم چرا مصوبات شورای عالی فضای مجازی اجرا نمی‌شود این شورا با ریاست رئیس‌جمهور تشکیل جلسه می‌دهد پس چرا اجرا نمی‌شود و ‌اشکال ما به وزارت ارتباطات و دستگاه‌های دیگر عدم اجرای همین مصوبات است. ما بررسی‌های دقیق کردیم هنوز مصوبات اجرا نشده است و بحث این شبکه‌های گرام‌دار بحث انحرافی است بحث اصلی باید سالم‌سازی فضای مجازی باشد.ما دنبال محرومیت مردم از فضای مجازی نیستیم بلکه دنبال سالم‌سازی هستیم.»
با این حال پس از تاکید دادستان کل کشور و معاونت امور فضای مجازی دادستانی مبنی بر تعیین تکلیف شبکه اجتماعی اینستاگرام هنوز اقدام مشخصی از سوی وزارت ارتباطات صورت نگرفته است. اینستاگرام که تاکنون تنها محتوای مجرمانه و غیراخلاقی آن مورد بحث و بررسی قرار گرفته اگر بیش از این مورد بی‌توجهی مدیران قرار بگیرد توانایی تبدیل شدن به یک تهدید امنیتی برای سطوح حاکمیتی را نیز دارد. اتفاقی که پیش از این توسط تلگرام رخ داده بود!
اینستاگرام یک تهدید امنیتی!
شبکه اجتماعی اینستاگرام که حدود 6 سال پیش با ارزشی معادل یک میلیارد دلار توسط شرکت فیس‌بوک خریداری شد توانست پس از این نقل و انتقال وضعیت رو به رشدی را تجربه کند. فیس‌بوک و مالک آن یعنی زاکربرگ از خرید اینستاگرام سود قابل توجهی را کسب کردند. اما نکته قابل تامل درباره تغییر مالکیت این شبکه اجتماعی تاثیرگذاری آن بر مسائل حاکمیتی است. این موضوع زمانی آشکار می‌شود که اسفندماه سال گذشته فیسبوک حساب‌های رسمی مربوط به «آزمایشگاه‌های ارتباطات راهبرد (SCL) و شرکت تابعه آن یعنی «کمبریج آنالیتیکا» را به خاطر تخطی از شرایط استفاده، به حالت تعلیق درآورد. این دو مجموعه به جمع‌آوری و‌اشتراک گذاری اطلاعات شخصی بیش از 50 میلیون کاربر بدون رضایت آنها متهم شده بودند. این رخداد نشان داد مدل کسب و کار فیسبوک، یعنی نمایش تبلیغات هدفمند برای کاربران، تا چه اندازه آسیب‌پذیر و خطرناک است و از طرفی، احتمال قوی سوءاستفاده از اطلاعات فوق در انتخابات ریاست جمهوری سال 2016 آمریکا را نیز به ذهن آورد. کمبریج آنالیتیکا تحت مالکیت «رابرت مرسر» میلیاردر آمریکایی قرار دارد که در سال 2015 به کمپین انتخاباتی «تد کروز» کمک کرد و سپس در انتخابات 2016 به یاری ترامپ آمد. این شرکت با جمع‌آوری حجم عظیمی از اطلاعات و توسعه پروفایل‌های شخصی، «جهت گیری روانشناختی ناخودآگاه» افراد را هدف قرار داده و تبلیغات به شدت هدفمند را برای آنها طراحی کرد. از قرار معلوم دونالد ترامپ در سال 2016 از این کمپانی برای هدایت برنامه‌های دیجیتالی خود استفاده کرده بود. به گفته رسانه‌های آمریکایی از جمله نیویورک تایمز و آبزرور، کمبریج آنالیتیکا از اطلاعات شخصی 50 میلیون کاربر برای تعیین رأی احتمالی آنها در انتخابات 2016 آمریکا و در صورت نیاز، تغییر رأی به واسطه تبلیغات کاملاً هدفمند استفاده کرده است. در تایید این مسئله کنگره آمریکا نیز از زاکربرگ سؤالاتی را داشت که وی با تایید کمک به شرکای تجاریش از جمله دونالد ترامپ این شائبه که فیسبوک از اطلاعات شخصی افراد برای رای آوردن ترامپ استفاده کرده است را صحت بخشید.
مسئله فوق نشان دهنده یک واقعیت مهم است. فیسبوک، تلگرام، اینستاگرام یا هر پلتفرم مشابه دیگری که از اطلاعات شخصی برای تبلیغات هدفمند بهره می‌گیرند، به راحتی قابل سوءاستفاده هستند؛ اطلاعات به ظاهر بی‌اهمیتی که در شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌کنیم، در کنار یکدیگر پیامدهای غیر قابل باوری را به بار می‌آورند. با این حال نباید اجازه داد تجربه تلگرام بار دیگر تکرار شود. تلگرام که نقش اثرگذارش در ناآرامی‌های دی ماه 96 مسجل شد بالاخره به مرحله فیلترینگ رسید، اما درباره اینستاگرام که این مسئله آشکارتر است. این شبکه اجتماعی که در حال حاضر در اختیار زاکربرگ است می‌تواند بر اساس همان مدلی که فیسبوک در انتخابات آمریکا نقش ایفا کرد، ظاهر شود و در مسائل حاکمیتی خلل ایجاد نماید. بنابراین امروز فیلترینگ شبکه اجتماعی اینستاگرام نه تنها به دلیل ایجاد آسیب‌های اجتماعی فراگیر و رخ دادن جرائم متعدد بلکه به دلیل توانایی در ایجاد مشکلات امنیتی باید بیش از پیش مدنظر قرار گیرد.