پرسش:
مبنای تاریخ اسلام هجرت پیامبر اکرم(ص) است، و این هجرت در ماه ربیع‌الاول اتفاق افتاده است، چرا اکنون در تقویم‌ها، محرم را سال قمری قرار داده‌اند؟
پاسخ:
مشهور بین مورخان اسلامی این است که این کار در زمان خلافت عمر بن خطاب و توسط او پس از مشاوره با یاران پیامبر، صورت گرفت.(1) اما بررسی‌هایی که توسط برخی از محققان و تحلیل‌گران در تاریخ اسلام صورت گرفته، نشان می‌دهد که بنیانگذار تاریخ هجری، خود پیامبر اسلام بوده است. گروهی از مورخان بزرگ اسلامی نوشته‌اند که پیامبر(ص)، پس از هجرت به یثرب در ربیع‌الاول، دستور داد از آن ماه تاریخ‌گذاری کنند(2)، گواه این معنا تعدادی از نامه‌ها و اسناد و مکاتبات پیامبر است که از منابع تاریخی به دست ما رسیده و تاریخ نگارش آنها از مبدا هجرت قید شده است، به عنوان نمونه؛
1- پیامبر اسلام، معاهده‌ای با یهودیان مقنا امضا کرد که در آخر آن آمده است: این پیمان را علی‌بن ابی‌طالب(ع) در سال نهم نوشت. (فتوح‌البلدان، بلاذری ص71)
2- در پیمانی که پیامبر اسلام با مسیحیان نجران منعقد کرد، آمده است: پیامبر به علی(ع) دستور داد که در آن بنویسد: این پیمان در سال پنجم هجرت نوشته شده است.
(التراتیب الاداریه، کتانی، ج 1، ص 181)
براساس برخی قرائن و شواهد، ضبط حوادث و رویدادها تا سال پنجم، بر مبنای هجرت با شمارش ماه، انجام می‌شده است از جمله آنها:
الف. ابوسعید خدری می‌گوید: روزه ماه رمضان، یک ماه پس از تغییر قبله، در هجدهمین ماه از هجرت واجب شد. (تاریخ الخمیس، دیاربکری، ج 1، ص 368)
ب. عبدالله بن انیس، فرمانده ستون اعزامی به جنگ سفیان بن خالد می‌گوید: روز دوشنبه، پنجم محرم، در پنجاهمین ماه از هجرت از مدینه خارج شدم.
ج. محمد بن مسلمه درباره جنگ با قبیله قرطا (تیره‌ای از قبیله بنی‌بکر) می‌گوید: دهم محرم از مدینه بیرون رفتم، پس از نوزده روز غیبت، در شب آخر محرم، در پنجاهمین ماه از هجرت به مدینه بازگشتم. (المغازی، واقدی، ص 534)
بنابراین، بنیانگذار تاریخ هجری، پیامبر اسلام بوده، اما احتمالا تا زمان خلافت عمر، چندان شهرت و عمومیت نیافته بود.(3) به نظر می‌رسد که چون تشکیلات اداری مسلمانان در زمان رسول خدا(ص) و بعد از رحلت ایشان خیلی توسعه پیدا نکرده بود ضرورتی برای تاریخ‌گذاری احساس نمی‌کردند، و تاریخ‌گذاری به دست فراموشی سپرده شده بود، تا اینکه در زمان عمر بن خطاب که فتوحات پیش آمد، امور اداری و دیوانی مسلمانان توسعه پیدا کرد و نامه‌ها اشتباه می‌شد و چون در زمان عمر، چند مورد اختلاف در حوادث و تاریخ برخی از اسناد و مطالبات پیش آمد(4)، عمر تاریخ هجری را رسمیت بخشید. نقل می‌کنند که کسی یک سند از بدهکار آورد که تاریخ پرداخت آن ماه شعبان معین شده بود، ولی سالش معین نشده بود، برای مرافعه نزد خلیفه رفتند، خلیفه گفت: کدام شعبان؟ شعبان امسال یا شعبان سال گذشته؟ دیدند که چنین وضعی پیش می‌آید، به این نتیجه رسیدند که باید اسناد، تاریخ داشته باشد. لذا در سال 16 هجری عمر بن خطاب، اصحاب رسول خدا(ص) را جمع کرد و نظر آنان را درخصوص مبدا تاریخ جویا شد، پیشنهادهای مختلفی ازجمله بعثت رسول خدا(ص)، تولد آن حضرت، تاریخ رومی‌ها مطرح شد و درنهایت؛ امیرالمومنین علی(ع) پیشنهاد کرد که هجرت رسول خدا(ص) را مبدا تاریخ قرار دهند. خلیفه پرسید: چه ماهی؟ اصحاب رسول خدا(ص) گفتند: ماه بازگشت حجاج از حج را مبدا قرار دهیم. حجاج ماه ذی‌الحجه به حج می‌روند و تا برگردند ذی‌الحجه تمام شده است.
آری هجرت حادثه مهمی بود، و اگر هجرت پیش نمی‌آمد، آن پیشرفت و رشد و شکوفایی که نصیب اسلام شد هیچ وقت حاصل نمی‌شد، گویا نظر رسول خدا(ص) هم به این جهت بود که هجرت خود و مسلمانان را مبدا تاریخ قرار داد.
_____________________
پی‌نوشت‌ها:
1- تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 135
2- تاریخ‌الامم و‌الملوک، طبری، ج2، ص 252
3- الصحیح من سیرهًْ‌النبی، سیدجعفر مرتضی العاملی، ج 3، ص 55
4- تاریخ‌الامم و الملوک طبری، همان.