صحیفه سجادیه؛ گنجینه پنهان شیعه
علیرضا سبحانی
در مطلب حاضر نویسنده به اهمیت دعا و نیایش در کسب آرامش روحی اشاره کرده و صحیفه سجادیه را گنجینه‌ای پنهان معرفی نموده است که برای بسیاری از مسلمانان ناشناخته مانده است. این نوشتار را که از ماهنامه مکتب اسلام شماره 646 انتخاب شده، از نظر می‌گذرانیم.
***
وجود انسان ترکیبی از ماده و روح یا تن و روان است. اگر بخش نخست از هستی وی به غذا نیازمند است، بخش دیگر از وجود او نیز از غذا بی‌نیاز نیست. کسانی که انسان را در ماده و انرژی خلاصه می‌کنند (ماتریالیست‌ها) به یک بخش از وجود او می‌نگرند و از بخش دیگر از وجود او یا آگاه نیستند و یا به علل سیاسی از آن چشم می‌پوشند.
در طول زندگانی یک رشته ناملایمات و نارسایی‌ها روح و روان انسان را فشرده و خسته و ناتوان می‌سازد تا آنجا که زندگی درنظر او عبوس جلوه می‌کند، گاهی فشار روحی به پایه‌ای می‌رسد که انسان را در آستانه خودکشی قرار می‌دهد.
گروهی برای رهایی روح از تلخی‌ها و ناروایی‌ها به ساز و آواز و امور وابسته به آن پناه می‌برند و تصور می‌کنند تفریحات ناسالم می‌تواند به روح و روان او شادابی بخشد ولی پس از چند صباحی، از همین عوامل سرخورده شده حالت افسردگی بار دیگر بر می‌گردد. اما گروه مؤمن و معتقد به ماورای طبیعت، دعا و توجه به خدا را داروی شفابخش این نوع دردهای بد درمان می‌دانند و با توجه به اینکه جهان زیر نظر خداوند حکیم دانا و توانا اداره می‌شود، از او درخواست می‌کنند عوامل فشار را برطرف سازد.
از طرف دیگر سخن گفتن با مقام ربوبی که کمال مطلق است، کار هر انسانی نیست که بتواند درخواست‌های خود را با تعبیرهای زیبا و شایسته به مقام ربوبی ادا کند، اینجاست که باید از ادعیه مأثوره از پیشوایان بهره بگیرد.
دعا، ذره بی‌نهایت را به اقیانوس بی‌نهایت پیوند می‌دهد، دعا درخواست رفع نیاز از خدا، بدون هیچ واسطه است و انسان درحال دعا به طور مستقیم با خدا سخن می‌گوید و لذا پیامبر فرمود: دعاء سلاح مؤمن است(1). آنچه گفتیم، مربوط به دعای نوع مردم است، اما دعاهای اصحاب معارف و محبان الهی به گونه دیگر است. امام راحل در این مورد سخنی دارند. ایشان می‌فرمایند: اینان ندای «ادعونی» محبوب را امتثال می‌کنند، زیرا هیچ گونه خواسته‌ای جز خواسته محبوب ندارند، وابستگانی هستند که از خود به درآمده و آنچه را جانان پسندد خواهانند. دعای اینان گفت‌وگو با محبوب در خلوت خویش است، هرگز لذت گفت‌وگوی با محبوب و ذکر و شکر او را وسیله اجابت خواسته‌های خود نمی‌دانند و محبوب مطلق را فدای حاجات خویش نمی‌کنند و این امر را خطای بزرگ می‌دانند. اینان از دعا، انس با حق تعالی را طلب می‌کنند و هر چه می‌خواهند برای آن است که باب مراوده با دوست باز شود»(2).
در این میان دعاهای سیدالساجدین بهترین راه‌گشاست، صحیفه نورانی او نخستین مکتوبی است که از اولیای الهی به ما رسیده است. انسانی که تلخی روزگار، او را به ستوه آورده و در آستانه انفجار قرار گرفته اگر از صمیم دل برخی از دعاهای آن حضرت را زمزمه کند، همه تلخی‌ها را فراموش کرده و با حلاوت دعای آن حضرت، شیرین‌کام می‌شود:
«الهی من ذا الذی ذاق حلاوهًْ محبتک فرام بدلاً، من ذا الذی بقربک فابتغی عنک حولا». کیست که شیرینی مهر تو را بچشد و دنبال جایگزین گردد؟! کیست با قرب تو انس بگیرد، سپس از تو روی برگرداند.
ماهیت ادعیه صحیفه سجادیه
شاید تصور شود که امام در دعاهای خود نیازهای شخصی خویش را مطرح می‌کند در حالی که چنین نیست.
اولاً: در بخشی از ادعیه، معارفی را مطرح کرده است که انسان آن روز و (نیز امروز) به آن نیاز شدیدی داشت زیرا بر اثر تسلط یهودان و مسیحیان مسلمان‌نما بسیاری از معارف پنهان شده و یا وارونه تبلیغ می‌شد. این افراد مسلمان‌نما بیشتر روی قضا و قدر تأکید می‌کردند که انسان را به صورت مختارنما جلوه می‌دهد و اینکه راه و روش او به وسیله تقدیر پیشین، راه سازی شده و تخلف از آن امکان‌پذیر نیست. این نظریه صددرصد با اندیشه جبر یکی است.گاهی مسئله رؤیت خدا در آخرت و احیاناً در خود این دنیا را بازگو می‌کردند. امام در بسیاری از ادعیه خود به تنزیه حق و پیراستگی او از ماده و مادیات اشاره می‌کند.
ثانیاً: دعاهای آن حضرت جنبه اجتماعی دارد لذا گاهی در حق مرزداران دعا می‌کند که حافظان و نگهبانان استقلال کشور اسلامی هستند و احیاناً درباره فرزندان و پدران و مادران و همسایگان از خدا طلب خیر می‌کند.
در اینجا سؤالی مطرح است و آن اینکه چرا سید الساجدین(ع) از واقعه کربلا(61) تا سال وفات خود (94) به این بخش اهمیت بخشیده و به سیدالعابدین معروف شده است.پاسخ آن با توجه به شرایط حاکم بر امام سجاد(ع) روشن می‌شود، او در دورانی زندگی می‌کرد که استبداد و اختناق سراسر قلمرو اسلامی را فرا گرفته بود، هر نوع حرکت از طرف جلادان نظام اموی سرکوب می‌شد، نمونه آن تسلط حجاج‌بن یوسف بر استان‌های بصره و کوفه بود که جایگاه بیشترین علاقمندان خاندان رسالت بود. دراین شرایط، جز کار فرهنگی و تربیت کادر کارآمد برای نشر تشیع کار دیگری امکان‌پذیر نبود.
صحیفه سجادیه از نظر سند از استحکام بالایی برخوردار است ولی دعاهای آن حضرت منحصر به صحیفه معروف نیست و لذا بسیاری از محققان متمم‌هایی که همگی از آن حضرت نقل شده است، نوشته‌اند مانند شیخ حر عاملی (م 1104).
از آنجا که تتبع محدث عاملی فراگیر نبود، مستدرک‌های دیگری نیز نوشته شده که مهمترین آنها چیزی است که علامه شهیر سید محسن جبل عاملی آن را تنظیم کرده است.اخیراً محقق عالی مقام آیت‌الله سید محمد باقر ابطحی اصفهانی جامع‌ترین کتاب را درباره دعاهای حضرت سجاد(ع) تألیف کرده و مقدمه مبسوطی بر آن نوشته است.
گنج مخفی شیعه
صحیفه سجادیه که بسان زبور داود است و برادر کوچک نهج‌البلاغه به شمار می‌رود، بی‌نیاز از تفسیر و تحقیق نیست هر چند همگی از فصاحت و بلاغت و شیرینی بیان و بلندی معارف و معانی برخوردار است اما معارفی که حضرت، آنها را در قالب دعا ریخته است، بی‌نیاز از تفسیر نمی‌باشد و لذا محقق عالیقدر سید علی‌خان مدنی (م1118) با نگارش ریاض‌السالکین ادعیه را به طور محققانه شرح کرده است ولی مسلماً کلمات معصومان حالت نهایت‌ناپذیری دارند و با یک شرح و دو شرح، همه حقایق وارد در آنها روشن نمی‌شود و لذا جمعی از محققان با نیروی خامه، هر نوع ابهام و اجمال را از چهره دعاها برداشته و سیمای کاملی از آن نشان داده‌اند.در پایان از ذکر یک نکته ناگزیریم و آن اینکه براثر نبودن توان‌های تبلیغی به روش شیعی بسیاری از کنوز و گنجینه‌های شیعی مخفی و پنهان مانده است. مرحوم آیت‌الله سیدشهاب‌الدین نجفی مرعشی در مقدمه‌ای که بر صحیفه سجادیه نوشته است، به این نکته اشاره می‌کند و می‌فرماید: من نسخه‌ای از صحیفه را به عالم مصری جناب آقای طنطاوی مؤلف تفسیر معروف فرستادم. او در پاسخ از کار من تقدیر و اظهار تأسف کرد که جامه اهل سنت تاکنون از این گنجینه بی‌خبر بوده است.یکی از پزشکان سرشناس ایرانی هنگامی که می‌شنود حضرت، در دعای خود برای مرزداران چنین می‌گوید: «و امزج میاهم بالوباء» خدایا! آب دشمنان مرزداران را آلوده به وبا کن، می‌گوید همین جمله کافی است که بگوییم این صحیفه، میوه آن روز جامعه اسلامی نیست زیرا هرگز در آن زمان درباره انتقال میکرب وبا از طریق آب آگاهی وجود نداشته است، بلکه علم امروز است که عامل مهم انتقال میکرب وبا را آب می‌داند.
مرحوم سید هبهًْ‌الدین شهرستانی (ت 1301، م 1386) در کتاب خود به نام «الهیئهًْ و الاسلام» از دعاهای آن حضرت بهره کامل برده است و مدعی است که برخی از آنچه هیئت امروز بر آن دست یافته است، در دعاهای آن حضرت موجود است.امروز باید در مقابل عرفان‌های کاذب بی‌اساس که به انگیزه بهره‌گیری‌های مادی و احیاناً جنسی مطرح می‌شود و جوانان ما را غافلگیر می‌کند، از دعاهای معصومان بالاخص صحیفه سجادیه که به صورت شیوا به فارسی نیز ترجمه شده است، بهره بگیریم و دست رد بر سینه نامحرم بزنیم. انسان هنگامی که به یک فقره از دعاهای آن حضرت توجه می‌کند، آنجا که حضرت می‌فرماید:
اللهم ارزقنی التجافی عن‌دار الغرور و الانابهًْ الی‌دار الخلود و الاستعداد للموت قبل حلول الوقت». کاملاً از خودبی‌خود می‌شود که چگونه آن حضرت دست انسان را گرفته از عالم ماده به جهان تجرد رهبری می‌کند و این جهان را جهان غرور و فریبکاری و آخرت را جهان خلود و جاودانگی معرفی می‌کند. تا انسان با کوله‌باری از اعمال صالح آماده مرگ ولقاءالله شود.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- اصول کافی،ج۲،ص۴۶۸
۲- آداب الصلاهًْ،ص۵