سنتهای عزاداری در استان گیلان
گیلانیان همچون مردم سایر مناطق ایران، آداب و رسوم ویژه‌ای برای سوگواری حسین‌بن‌علی(ع) دارند. مردم سعی می‌کنند تا در روزهای نهم و دهم محرم، به زادگاه خود بروند و در جمع بستگان و آشنایان خود در مراسم عزاداری شرکت کنند. امامزاده‌ها، بقعه‌ها و مکان‌های مقدس، نقطه تمرکز دسته‌های عزادار است.
مراسم علم واچینی
با توجه به قدمت علم واچینی به پیش از اسلام، نوحه‌سرایی و ذکر مصیبت این مراسم نیز سابقه‌ای کهن دارد. با گسترش و نفوذ آیین تشیع به وسیله علویان که خود شرح و بیان ایثار و شهادت مظلومیت امامان شیعه را به همراه داشت و خصوصا حماسه‌آفرینی شهیدان کربلا که مضمون گفتار شاعران و مناقبان و قوالان قرار گرفت، به تدریج در طی سال‌ها و قرون متوالی مراسم علم واچینی در گیلان مورد توجه قرار گرفت.
مراسم علم‌بندی که مقدمه علم‌واچینی محسوب می‌شود (یعنی بستن و پیچیدن پارچه‌ها به دور علم) در هفته اول محرم و در بقاع متبرکه انجام می‌شود. علم‌بندی با روشن کردن شمع، نذر و نیاز و حاجت‌خواهی همراه است. شخصی که نذر و نیتی دارد پارچه سبز رنگی را بر علم می‌بندد.
علم واچینی در روزی دیگر، معمولا عاشورا و یا سومین روز درگذشت امام حسین(ع) - که البته زمان آن برای بقاع مختلف فرق می‌کند- با مشارکت مستقیم کسانی که علم را بسته‌اند و دیگران انجام می‌شود. در این روز کسانی که در فاصله علم بستن و علم واچیدن نذر و نیازشان برآورده شده با قربانی کردن گوسفند و طعام دادن به زائران حضور فعال‌تری دارند.
پس از بازکردن پارچه‌های دور علم، چوب علم در مسجد گذاشته می‌شود و علم رخت (پارچه‌های علم) را در بقچه‌ای می‌پیچند و درون خمره‌ای که داخل بقعه و یا مسجد بود جا می‌دهند و روی آن را می‌پوشانند و گاه برای آنکه دستبرد نخورد به خانه متولی برده می‌شود تا ماه محرم سال آینده، دوباره آن را دور علم ببندند یا به اصطلاح علم‌بندی کنند.
کرنا نوازی
کرنانوازی از سنتهای قدیمی استان گیلان است که در ماه‌های محرم و صفر در مناطق مختلف این استان نواخته می‌شود.
این سنت مذهبی بیشتر در شهرهای آستانه اشرفیه، رحیم‌آباد، واجارگاه و کلاچای در شرق استان گیلان پابرجا و به قوت خود باقی است.
حفظ آئین‌ها و سنتهای عاشورایی از مصادیق خودباوری و اعتقاد قلبی گیلانی‌ها به ائمه اطهار است و هر ساله مردم این استان با شور و اشتیاق به استقبال ماه محرم می‌روند و بر این ماتم عظما اشک می‌ریزند. محرم در آئین گیلانی‌ها جایگاه والایی دارد و هر منطقه و اقلیم از کشور براساس باورها و اعتقادات و برخاسته از فرهنگ محلی خود این آئین را برگزار می‌کند.
علم‌بندی در ماسوله
«علم‌بندی» یکی از آئین‌های ماه محرم در ماسوله است. اهالی ماسوله به این رسم «طوق‌بندی» می‌گویند. برخی مورخان معتقدند که این مراسم در دوره صفویه به شکلی مدون و نظام‌مند درآمد.
محلات اصلی چهارگانه ماسوله هر کدام یک علم دارند که شکلی عمودی دارد تا متناسب با ساختار معماری خاصی که ماسوله دارد، بتوان آن را به راحتی در کوچه‌های باریک و تو درتوی ماسوله حرکت داد. در بالای برخی علمها پنجه‌ای فلزی که نماد دست بریده ابوالفضل است قرار دارد. علمها در سراسر سال تا روز هفتم محرم، در مساجد محله‌ها نگهداری می‌شوند.
محرم در ماسوله از غروب 29 ذی‌الحجه با مراسم سنج‌زنی آغاز می‌گردد. اولین صدای سنج حوالی ساعت 5 عصر از کوچه‌های مسجدبر شروع می‌شود و پس از آن صدای سنجهای محلات خانه‌بر، کشته سر و اسدمحله نیز آغاز می‌گردد و طنینشان درهم می‌آمیزد و بدین ترتیب آغاز ماه محرم رسما اعلام می‌شود.
مراسم علم‌بندی در روستاهای دیگر فومن نیز انجام می‌شود اما در ماسوله نظم و جلوه بیشتری دارد و استقبال بیشتری از آن می‌شود.
در روز پنجم محرم اعضای هیئت عزاداری کشه‌سر تشتی را که درون آن مقداری آب ریخته شده و روی آن را با پارچه سیاهی پوشانده‌اند دور مسجد می‌گردانند و مردم بر حسب وسع خود نذوراتی را داخل آن می‌ریزند که خرج مراسم عزاداری و تهیه لباس برای علم می‌شود.
در روز هفتم ماه محرم، ریش‌سفیدان هیئت‌های چهارمحله ماسوله علم‌های هیئت‌های عزاداری را به بقعه عون‌ابن علی(ع) می‌برند. علم‌های محلات، توسط هیئت امنای هر محله با پارچه‌های سبز رنگ و نمادین‌های عاشورایی ملبس می‌شوند. دسته‌ها به نوبت و اولویت مساجد (که دسته «مسجدبر» به احترام وجود بقعه، اولین علم را دریافت می‌کند) جمع می‌شوند تا علم را دریافت کنند.
مراسم محرم در انزلی
در دوازدهمین روز ماه محرم و در برخی نقاط گیلان از جمله انزلی دسته‌ای به نام قوم بنی‌اسد که لباس‌های بلند سفید می‌پوشند و برخی بیل و کلنگ بر دوش می‌گیرند راه می‌افتند و چنین می‌کنند که برای دفن شهیدان کربلا می‌روند و نوحه‌هایشان نیز حکایت از همین امر دارد.
کرپ‌زنی
در این عزاداری که در ایران کم‌نظیر است، و در لاهیجان انجام می‌شود افراد دو قطعه چوب (کرپ) در دست دارند و با وزن مرثیه خاصی که مرثیه‌خوان آن را می‌خواند آنها را به هم می‌کوبند و قسمتی از مرثیه را به عنوان جواب خواننده مرثیه، تکرار می‌کنند.
در یک نوع آن، عزاداران خم و راست می‌شوند و کرپ‌ها را به هم می‌کوبند و در نوع دیگر هم ایستاده این کار را انجام می‌دهند.
چهل منبر
در شب عاشورا پیش از به راه افتادن سوگواران، مراسم چهل منبر در تمامی محله‌های قدیمی لاهیجان برپاست. در این مراسم، خانه‌هایی که در طول سال مجالس روضه‌خوانی داشته‌اند. منبری را که بر آن روضه خوانده شده است از خانه بیرون آورده و در کنار خانه قرار می‌دهند و تشتی که تا نیمه از گل انباشته شده بر روی منبر می‌گذارند و مقداری برنج در کنار تشت در ظرفی دیگر قرار می‌دهند.
با غروب آفتاب، سوگوارانی که نیازی در دل دارند در حالی که 72 شمع و 72 دانه خرما به یاد 72 شهید دشت کربلا در دست دارند از چهل منبر می‌گذرند. سوگواران در کنار هر منبری که می‌گذرند شمعی را بر می‌افروزند و بر گل درون تشت فرو می‌کنند. سپس دانه‌ای خرما در کنار تشت می‌گذارند و چند دانه برنج از کنار تشت برمی‌دارند و پس از خواندن دعا و بیان خواسته‌اش به سوی منبردیگر می‌روند و از 40 منبر می‌گذرند.
این مراسم در سکوت انجام می‌شود. عزاداران وقتی به خانه می‌رسند برنجی را که در چهل منبر گردآورده با برنجی که در خانه دارند آمیخته و فردای آن روز آن را پخته و می‌خورند با این امید که به خواسته‌شان دست یابند و به سفره‌شان برکت داده شود.
برات
با آغاز روز عاشورا، آنگاه که سوگواران آماده می‌شوند تا سوگ امام حسین(ع) و یارانش را برگزار کنند، بعضی از مردم که خواسته‌ای در دل دارند در هر نان تیمیجیان که نان بومی و ساخته شده از برنج است چند دانه خرما قرار داده و دور نان را کلش (ساقه برنج) پیچیده و در میان نزدیکان و همسایگان پخش می‌کنند تا شاید خواسته‌شان برآورده شود. مردم لاهیجان این مراسم را برات می‌نامند.