اشاره:

جامعه جوان ما در حوزه‌هایی همچون اشتغال، ازدواج، فرزندآوری، تامین مسکن و ملزومات زندگی دچار مشکلات بسیاری است که به سبب قفل شدن چرخه مالی کشور در مسیر ربوی، با عوارض جدی دست و پنجه نرم می‌کند. می‌توان با کار فرهنگی مردم را به مقابله با معضلات اجتماعی متنوع فعلی، توصیه کرد و مکرر برای کارآفرینی و ازدواج و فرزندآوری در رسانه‌ها و منابر و تریبون‌ها تبلیغ کرد. اما تلاش برای مدیریت معضلات از مسیر مدیریت سازمانی مردم با هدف گشایش اقتصادی طبیعتا به علت پرداختن به اصل گره جامعه، مهم‌تر و کاربردی‌تر است.
هفته قبل در همین صفحه با مدد از علماء و مراجع عظام تقلید و بازاریان و هیئتی‌ها و معتمدین مسجدی پیشنهاد تشکیل یک صندوق قرض الحسنه در هر هیئت مذهبی را به عنوان راهکاری برای حل بحران‌های اقتصادی - اجتماعی جامعه از مسیر الهی مطرح کردیم.
انتظار می‌رود با بازگشت به سیستم گره گشای قرض الحسنه ضمانت‌های مالی دریافت وام اشتغال، ازدواج، کارآفرینی، فرزندآوری یا سلامت را از شکل فعلی به رویه اعتباری و موفق قدیمی بازگردانیم. به این ترتیب همان طور که هم‌اکنون در تجربه‌های موفق قرض‌الحسنه‌های معدود باقی مانده، مشاهده می‌شود، مردم با رغبت و گشاده‌رویی، سرمایه‌های خود را از سیستم ربوی خارج کرده و پایه‌های اقتصاد اسلامی را با روش «همیاری مذهبی» شکل می‌دهند. تضعیف ساختار «بانکداری ربوی» با خروج سرمایه‌های مردمی از بانک‌های متخلف، خود به اصلاح سیستمی که از دولت و حاکمیت فرمانبر نیست کمک می‌کند و به‌تدریج امکان بازگشت بخش جامانده به ساختار اصلی را نیز فراهم می‌سازد. پس تقویت پایه‌های اقتصادی هیئت مذهبی می‌تواند از مهم‌ترین برنامه‌های آتی در حوزه نظام‌سازی اجتماعی انقلاب اسلامی باشد.
سود مافوق سرمایه داری!
موسسه تحقیقاتی بیزینس مانیتور در گزارشی از عملکرد سیستم بانکی ایران در سال ۲۰۱۴ اعلام کرد دارایی بانک‌های ایران در این سال با رشد قابل توجه ۴۰ درصدی مواجه شده است.
بیزینس مانیتور اعلام کرد دارایی بانک‌های ایرانی به رقم بی‌سابقه ۱۳۳۱ هزار میلیارد تومان رسید که این رقم نسبت به سال قبل رشد ۴۰ درصدی داشته است.
ارزش کل دارایی بانک‌های ایران که در پایان سال ۲۰۱۳ بالغ بر ۹۴۹ هزار میلیارد تومان اعلام شده بود در پایان سال ۲۰۱۴ به رقم بی‌سابقه ۱۳۳۱ هزار میلیارد تومان رسیده که بدین ترتیب ۳۸۲ هزار میلیارد تومان افزایش داشته است.
رشد ۴۰ درصدی دارایی بانک‌های ایران در سال ۲۰۱۴ در حالی است که نظام بانکی ایران تحت تحریم‌های غرب قرار دارد. در سال ۲۰۱۳ نیز دارایی بانک‌های ایرانی ۱۷ درصد رشد کرده بود.
بر اساس این گزارش میزان افزایش وام پرداختی توسط این بانک‌ها کمتر از رشد سپرده‌ها بوده است. در حالی که سپرده‌های جذب شده رشد ۳۴ درصدی داشته میزان پرداخت وام توسط بانک‌های ایرانی در سال ۲۰۱۴ با رشد ۲۲ درصدی مواجه شده است. در سال ۲۰۱۳ کل وام پرداختی توسط این بانک‌ها ۴۱۶ هزار میلیارد تومان گزارش شده بود.
جدایی از سیستم ربوی
رئیس پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با تاکید بر لزوم تفکیک قرض‌الحسنه از نظام بانکی کشور می‌گوید: مشکل قرض‌الحسنه این است که بانک‌ها وجوه مردم را با عنوان قرض‌الحسنه جمع‌آوری می‌کنند ولی آن را با نرخ سود بالا و به عنوان تسهیلات اعتباری توزیع می‌کنند!
حجت‌الاسلام‌ و المسلمین حسن نظری، رئیس پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و عضو کمیته فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار، با اشاره به تصویب کلیات طرح عملیات بانکداری بدون ربا در کمیسیون اقتصادی مجلس به بیان انتظارات خود از قانون جدید پرداخت و گفت: به اعتقاد بنده ساماندهی بازار سرمایه باید اولویت قانون جدید بانکداری بدون ربا باشد؛ چراکه مؤسسات اعتباری بسیاری با مجوز یا بدون مجوز وارد فعالیت‌های اقتصادی شده‌اند و در حال جذب سرمایه‌های نقدی هستند. 
سوءاستفاده  از سپرده‌ قرض‌الحسنه
نظری در پاسخ به پرسشی درباره تأثیر جدایی قرض‌الحسنه از نظام بانکی و حذف قرعه‌کشی بر توسعه قرض‌الحسنه در قانون جدید بانکداری بدون ربا می‌گوید: به نظرم این‌ها موضوعات مهمی نیست و نباید به موضوعات جزئی که تأثیرات مهمی ندارد اشاره کنیم؛ چراکه مشکل قرض‌الحسنه این است که بانک‌ها وجوه را با عنوان قرض‌الحسنه جمع‌آوری و به اصطلاح خودشان تجهیز منابع می‌کنند ولی این وجوه را به عنوان قرض‌الحسنه در اختیار مردم قرار نمی‌دهند بلکه با نرخ سود بالا توزیع می‌کنند. وقتی بانک اعلام می‌کند حساب قرض‌الحسنه باز کنید تا در قرعه‌کشی سهیم شوید؛ وقتی وجوه را جمع‌آوری کردند باید دوباره به عنوان قرض‌الحسنه در اختیار نیازمندان قرار دهند اما اکنون تخصیص منابع به گونه‌ای دیگر است!
درآمدهای میلیاردی بانک‌ها
وی در پاسخ درخصوص ترغیب مردم با جوایز به افتتاح حساب قرض‌الحسنه، عنوان کرد: بانک‌ها از این طریق، به صورت میلیاردی پول جمع‌آوری می‌کنند و پول بسیار ناچیزی به عنوان جایزه پرداخت می‌کنند؛ بنابراین آن‌ها به این وسیله به صورت میلیاردی خلق اعتبار می‌کنند؛ به این دلیل که صد تومانی که شما به شخصی قرض می‌دهید، با صد تومانی که به بانک قرض می‌دهید کاملاً متفاوت است؛ چراکه برای بانک باعث خلق اعتبار می‌شود.
لزوم تفکیک قرض‌الحسنه از نظام بانکی
عضو کمیته فقهی سازمان بورس تأکید کرد: بنابراین بنده معتقدم جدایی قرض‌الحسنه از نظام بانکی باعث توسعه قرض‌الحسنه خواهد شد؛ چراکه اگر مردم در صندوق‌های قرض‌الحسنه سپرده‌گذاری کنند این منابع به صورت قرض‌الحسنه تخصیص داده خواهد شد اما در شرایط فعلی و در نظام بانکی به جای پرداخت قرض‌الحسنه، تسهیلات اعتباری تنها به اقشاری محدود اعطاء می‌شود. نظری در پاسخ به این پرسش که با توجه به حذف جوایز بانکی در پیش‌نویس قانون جدید بانکداری بدون ربا، اگر این صندوق‌های قرض‌الحسنه شکل بگیرند، برای تشویق مردم به سپرده‌گذاری در این صندوق‌ها چه اقدامی باید انجام دهند؟ اظهار کرد: اساساً قرض‌الحسنه از ابتدا نباید وارد سیستم بانکی می‌شد و اکنون هم باید زیر نظر بانک مرکزی این موضوع را ساماندهی کرده و مراکزی را تأسیس کنیم که همانند مؤسسات خیریه‌ای که فقط کار قرض‌الحسنه انجام دهند وجوه مردم را جمع‌آوری کرده و صرفاً به عنوان قرض‌الحسنه در اختیار مردم قرار دهند.
 قرض دهندگان به خدا
عباس کریمی مدیر قرض الحسنه اندوخته اسلامی حر می‌گوید: فعالیت بانکی خود را از سال 54 با صندوق پس انداز جاوید که برای کمک به افراد و اقشار ضعیف و کم درآمد بود آغاز کردم. در سال 61 نیز براساس سنت پیامبر و آیات قرآن تصمیم گرفتیم «صندوق اندوخته اسلامی حر» را تشکیل دهیم تا به مردم خدمتی کرده باشیم. ما از این صندوق‌ها بهره‌ای نمی‌بریم و به دلیل اینکه بطور مستقیم با مردم در ارتباط هستیم، هدف‌مان رفع نیاز و مشکلات آن‌هاست.
وی در پاسخ به این سوال که چه قشری از مردم را پوشش می‌دهید، اظهار داشت: اکثریت قریب به اتفاق نیازمندان جامعه از قشر کارمند و کارگر گرفته تا خانواده‌های بی‌سرپرست هستند که باید زندگی‌ و نیازمندی‌های سریع شان را از طریق قرض‌الحسنه تامین کنند و ماهم سعی کرده‌ایم که با راحت‌ترین شرایط وام را در اسرع وقت در اختیار آنها قرار بدهیم. صندوق‌های قرض‌الحسنه بار سنگین بانک‌ها را به دوش گرفته‌اند که اگر این صندوق‌های قرض الحسنه با مردم همکاری نمی‌کردند چه بسا بسیاری از مردم به مخاطره می‌افتادند و همین صندوق‌ها هستند که اقشار جامعه را به سختی کمک می‌کنند.
وی در پاسخ به این سوال که آیا مسئولین صندوق‌ها خودشان سودی می‌برند یا خیر، اظهار داشت: براساس اساسنامه‌ای که تدوین شده تمام عوامل به صورت افتخاری درخدمت صندوق هستیم و هیچ بهره‌ای از امکانات صندوق نمی‌بریم.
این نگاهی است که انتظار می‌رود با ورود هیئت‌های مذهبی به موضوع قرض الحسنه، در کشور نهادینه شود.
توسعه قرض الحسنه و مبارزه با ربا
آیت الله سبحانی از مراجع عظام تقلید با اشاره به دستورات قرآنی برای گسترش فرهنگ قرض‌الحسنه می‌گویند: برای مقابله با رباخواری باید صندوق‌های قرض الحسنه و فرهنگ قرض دادن را در میان مردم رواج دهیم.
 ایشان با بیان اینکه حتی یک یا دو درصد سود هم نباید بر وام گیرنده تحمیل شود، اظهار داشتند: البته وام گیرنده هم باید اخلاق اسلامی داشته باشد و هنگام بازگرداندن پول به موقع و منصفانه عمل کند. آیت الله سبحانی افزودند: برخی افراد طوری برخورد می‌کنند که گویی هنگام پرداخت اقساط وام چیزی به زور از جیب خودشان می‌دهند، که درست نیست. مخارج صندوق‌های قرض الحسنه و حقوق کارمندان هم باید از بیت المال پرداخت شود و البته مانعی ندارد با بیت المال تجارت کرد تا بتوان حقوق کارمندان را پرداخت کرد. وام گیرنده، وام‌دهنده و کارمندان صندوق‌های قرض الحسنه باید اخلاق اسلامی داشته باشند و مستحب است وام گیرنده نیز هنگام پرداخت پول، چیز اندکی به آن اضافه کند.
بخشش با نیت الهی نه سود اقتصادی
حجت الاسلام علی اصغر هادوی نیا در رابطه با فرق قرض الحسنه و فعالیت اقتصادی با نیت سودآوری می‌گوید: «قرض» یکی از عقود اسلامی است که دارای احکام و ضوابط خاص خود از جمله حرمت رباست. از لحاظ لغوی، واژه «قرض» به معنای قطع ‌کردن و بریدن است و زمانی به کار می‌رود که قرض‌دهنده قسمتی از اموالش را از خود جدا کرده و به قرض‌گیرنده می‌دهد. نکته قابل توجه در عقد قرض این است که فرد قرض‌دهنده می‌تواند با انگیزه‌های اقتصادی مانند کسب سود و بدون هیچ انگیزه معنوی اموال خویش را قرض دهد. همین نکته وجه تمایز بین قرض و قرض‌الحسنه را روشن می‌کند.
 «قرض‌الحسنه» نیز نوع خاصی از عقد قرض است که با قصد و نیت صورت می‌گیرد. یعنی قرض‌دهنده در جهت اطاعت امر خداوند و کسب اجر و ثواب اخروی و يا انگيزه‌هاي معنوي و بدون انگیزه‌های مادی اقدام به قرض می‌کند. قرض‌الحسنه اگرچه از جهت فقهی و حقوقی تحت عقد قرض مطرح می‌شود و‌‌ همان احکام را دارد، اما تحقق آن منوط به داشتن نیت الهی و انگیزه‌های معنوی و آخرتی است و شرایط خاصی از جمله نیازمند ‌بودن وام‌گیرنده دارد که آن را از دیگر موارد قرض جدا می‌کند. در واقع عقد قرض‌الحسنه در زمره عقود تملیکی بوده و ماهیتی خیرخواهانه دارد.
گره گشایی اجتماعی- اخلاقی
از این‌رو، قرض‌الحسنه افزون بر اینکه یک «مسئله اجتماعی» است، یک مسئله اخلاقی نیز هست. زیرا اوّلاً روح محبت و تعاون که یک صفت ممتاز اخلاقی است، موجب رواج قرض‌الحسنه در جامعه می‌شود و ثانیاً این کار نیک، روح برادری و عطوفت را زنده می‌سازد و موجب سلامت جامعه از ربا و پیامدهای شوم و ویرانگر آن می‌شود. از این رو، قرض‌الحسنه از دو دیدگاه اقتصادی یعنی تجهیز و تخصیص منابع از طریق نهادهای مالی برای پاسخگویی به نیازهای حقیقی و دیدگاه اسلامی شامل انگیزه‌های آخرتی قابل بررسی است و نقش بانک‌ها به عنوان واسطه‌های مالی در دریافت منابع مازاد افراد و تخصیص آن به نیازمندان از اهمیت زیادی برخوردار است.
رفع نیاز اجتماعی طبقات مختلف
هادوی نیا تاکید می‌کند: در ارتباط با قرض الحسنه دو وجه وجود دارد، یکی عرضه وجوه و دیگری تقاضای وجوه؛ در طرف عرضه، صاحبان با انگیزه‌های معنوی قرض الحسنه می‌دهند؛ یعنی نیازهای معنوی را با قرض الحسنه برطرف می‌کنند، البته باید توجه داشت قرض‌الحسنه مانند صدقه نیست، زیرا در صدقه وقتی وجهی داده می‌شود پس گرفته نمی‌شود، اما در قرض‌الحسنه که بنابر روایات اجری چندین برابر صدقه دارد، وجه باز می‌گردد که خود مانعی بزرگ در مسیر تنبل پروری در جامعه است.
یعنی با قرض الحسنه این نیاز روحی و معنوی ثروتمندان و صاحبان وجوه به کمک برطرف می‌شود در حالی که دغدغه تنبل پروری وجود ندارد، برخلاف صدقه که در اعطای کمک شفافیت کم بوده و ممکن است تظاهر به نیاز شود؛ اما در قرض الحسنه احتمال ادعای نیاز غیرواقعی کمتر است و صاحبان وجوه اعتماد بیشتری در رفع نیاز معنوی خود دارند و در این حالت اغنیا کمتر به سمت اسراف انحراف یافته و مازاد وجوه خود را در این عقد اسلامی به کار می‌برند.
افزون بر این، در طرف تقاضا نیز باید به گونه‌ای باشد که وجوه به نیازمندان اختصاص بیابد که این رویکرد سبب می‌شود نیازمندان واقعی طرف کمک قرار بگیرند و در نتیجه اتخاذ چنین روشی، هم نیاز معنوی اغنیا و هم نیاز مادي واقعی نیازمندان برطرف می‌شود.
قرض الحسنه نوشداروی نظام ربوی
در روایت است که اگر این سنت حسنه ترویج شود ربا از جامعه برچیده می‌شود. البته هم قرض الحسنه و هم ربا مربوط به بنگاه‌های مالی هستند با دو طرف تقاضاکننده و عرضه کننده؛ اما اگر بتوان از مسیری غیراز ربا، تقاضای جامعه را برطرف کرد، هیچ انگیزه‌ای در متقاضی، به ربا باقی نمی‌ماند. طبیعتا هیچ ایرانی عاقلی وام قرض الحسنه را با ربای فرا سرمایه داری، با سود حداکثری و جریمه دیرکرد، به شرط فراگیری صندوق‌های قرض الحسنه در محلات و شهرها و استان‌ها عوض نمی‌کند. پس اگر عرضه وجوه از مسیر حلال و الهی فراهم باشد، بی‌گمان متقاضیان به سمت معامله با خدا حرکت می‌کنند و در گرفتاری ربا و جنگ با خدا غرق نخواهند شد.
آیا از فرصت محرم و صفر برای احیای این سنت حسنه الهی بهره خواهیم برد؟ احیاگران شعائر آل الله را برای تحقق شعار «هر هیئت، یک صندوق قرض الحسنه» به یاری می‌طلبیم. حی علی خیرالعمل!