پیش درآمدی بر مجموعه تلویزیونی «معمای شاه»
گره‌گشایی تاریخی یک معما
سهیلا قوسی
بیش از نیم قرن از آغاز نهضت انقلابی خمینی کبیر می‌گذرد. نهضتی که علاوه بر ایران، منشأ تحولات عظیمی دردنیای اسلام و بسیاری ازکشورهای جهان شد. نهیبی شگرف برای مردمان آزادیخواه که سکوت نابخشوده‌ترین گناه در برابر استبداد و چپاول است و باید به پا خاست .
سیمای جمهوری اسلامی ایران به مناسب ششمین دهه شروع این نهضت بزرگ اقدام به تولید پروژه‌ای گسترده با عنوان «معمای شاه» کرده است. مجموعه‌ای که برای نخستین بار در طول سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی به تمامی زوایا و ابعاد شکل گیری قیام امام خمینی (قدس سره الشریف) از شروع تا مرگ محمدرضا پهلوی با فرمتی بسیار گسترده و چند لایه می‌پردازد.
تا کنون سریال‌های متعددی در خصوص تاریخ معاصر ایران در مقاطع مختلف تولید و به روی آنتن رفته‌اند؛ آثاری که وقایع مربوط به دوره سلطنت قاجار تا زمان پیروزی انقلاب را به صورت مقطعی در بر می‌گیرد، نهضت مشروطه، معاهدات مختلف، نفوذ افسار‌گسیخته سیاست کشورهای خارجی در دربار شاهان ایران، مقاومت و رشادت‌های مردمی در مقابله با تجاوز بیگانگان، ماجرای فدائیان اسلام، رخدادهای مهم دوران پهلوی اول و دوم و همچنین نحوه تاثیرگذاری خادمین و خائنین به ایران در برهه‌های مختلف .
اما سریال «معمای شاه» که برای اولین بار فاصله زمانی بازگشت محمدرضا از سوئیس، تا زمان مرگ پهلوی دوم در قاهره را شامل می‌شود به تمامی حوادث و رویدادهای این دوره همچون ملی شدن صنعت نفت، کودتای 28 مرداد، آغاز مخالفت علنی حضرت امام با شاه، ابعاد مختلف زندگی خصوصی محمدرضا، لوژهای فراماسونری، مبارزات مختلف مردمی ، واقعه 17 شهریور و شکل گیری پیروزی انقلاب اسلامی می‌پردازد. همچنین در این سریال تعداد بسیار زیادی از شخصیت‌های تاریخی، درباریان، مراجع عظام، روحانیون طراز اول، شخصت‌های مهم سیاسی و فرهنگی بازسازی می‌شوند و در واقع تابلوی نسبتا کاملی از حساس‌ترین مقطع تاریخی ایران و شکل گیری ریشه‌های عظیم‌ترین تحول قرن معاصر یعنی پیروزی انقلاب مردمی ایران برای نسل امروزکه با پرسشها و ابهامات متعددی درباره این دوره مواجه است به نمایش درمی‌آید.
تصویربرداری این مجموعه که در فرمت الف ویژه معرفی شده است، زمستان سال 90 آغاز شد و تاکنون نیز ادامه داشته و بیش از 70 درصد از آن مقابل دوربین رفته است. این سریال در بیش از 700 لوکیشن و با حضور بیش از هزار و 600 بازیگر و هنرور در حال ضبط است. بسیاری از خیابان‌های دهه 40 و 50 برای نخستین بار در آن بازسازی شده‌اند و بخشی از کار تصویربرداری نیز در خارج از کشور انجام می‌شود. تمامی این ویژگی‌ها موید این مطلب است که «معمای شاه» از منظر پروداکشن، قدوقامتی فراتر از آنچه تا به حال در حوزه تاریخ معاصر ساخته و ارائه شده است دارد، مضاف بر اینکه در این اثر تلاش شده است تا در حوزه‌های تکنیکی و به ویژه چهره پردازی نیز شاهد اتفاقات جدیدی باشیم. چنان که این سریال بیشترین تعداد شبیه‌سازی چهره‌ها را در تاریخ تلویزیون ایران دارد. اما تمامی خصائل ذکر شده تنها در محدوده فرم و مضمون تعریف می‌شوند و آنچه قطعا بیش از شکل و شمایل کار حائز اهمیت است نحوه پرداخت و نوع نگاه سازندگان کار به وقایع تاریخی است و بی‌شک بزرگترین خطر در این حوزه خطری به نام «تحریف» است. تحریف بدان معنا نیست که سازنده یک اثر تاریخی شخصیتها را خوبتر یا بدتر از آنچه هستند تشریح کند، بلکه بدین معنی که نگاه شخصی و فردی بر ماحصل مجموعه استحصال شده از منابع رجحان داشته باشد. اتفاقی که متاسفانه در بسیاری از آثار تاریخی، علی‌الخصوص تاریخ معاصر شاهدش بوده ایم. کار کارگردان یک محصول تاریخی به مراتب دشوارتر از سایر فیلمسازان است. او علاوه برآنکه باید به بن مایه آنچه اتفاق افتاده است وفادار باشد، باید قصه را به گونه‌ای روایت کند که نیاز مخاطب فهیم و ارزشمند امروز را نیز پاسخ دهد. اتفاقی که در عمده آثار هنرمندی ارزشمندی چون داود میرباقری شاهدش هستیم و نتیجه این مطالعه و تمرکز و مکاشفه و ممارست، خلق آثار ماندگاری چون «امام علی (ع)» و «مختارنامه» است و البته هر اندازه رویدادها و پرسوناژها به زمان حال تزدیک‌تر باشند قطعا حساسیت‌ها بیشتر است، زیرا طیف وسیعی از اقشار مختلف، رویداد مذکور را مشاهده و درک کرده‌اند و اگر تحریفی فاحش اتفاق افتاده باشد نه تنها آزار‌دهنده است بلکه می‌تواند نتایج مخربی چون تشویش اذهان عمومی نسل حاضر پیرامون مقاطع سرنوشت‌ساز تاریخ کشور داشته باشد. از این رو فیلمساز باید بتواند از لبه این تیغ به سلامت گذر کند و اینجاست که می‌تواند درباره توفیق گروه سازندگان اظهار نظر کرد.
ساخت مجموعه بزرگی چون «معمای شاه» با خیل عظیم اکسسوار و بازیگر و انبوهی از شخصیتها و رخدادها قطعا اقدام ارزشمندی در مجموعه رسانه ملی است. اما آنچه اهمیت دارد چگونگی واشکافی بسترهایی است که سبب شکل گیری یک نهضت مردمی و انزجار تدریجی مردم از حکومت پهلوی شد و شاید انتخاب عنوان «معمای شاه» نیز برگرفته از همین نقاط تاریک و مبهم تاریخ باشد. ابهاماتی که نسل جوان با آنها روبروست و به تدریج که از این واقعه فاصله می‌گیریم موضع گیری‌هایی که نشات گرفته از عدم شناخت کافی از آنچه رخ داده است در این قشر بروز می‌کند و با توجه به اینکه زبان هنر در این زمینه گویا‌ترین و تاثیرگذارترین زبان است در صورت عدم فرهنگ‌سازی مناسب موضع‌گیری توام با بدبینی اجتناب ناپذیر خواهد بود، مضاف بر اینکه بسیاری از معاندین و دشمنان انقلاب اسلامی و همچنین گروهک‌های سلطنت‌طلب که در خارج از کشور همچنان به خرده فعالیت‌های مضحک خود ادامه می‌دهند مترصد این هستند تا در زمان پخش، این اثر را مورد حمله قرار دهند. چنان که در حال حاضر نیز شاهد برخی واکنش‌های توام با تمسخر از سوی این گروه‌ها نسبت به این اثر هستیم .حال آنکه اگر کار، قدرتمند و مبتنی بر منابع مستند و متقن تولید شده باشد و مورد تائید اساتید فن با نگاه‌های فراجناحی قرارگیرد حتی علی رغم اختلاف نظرهای جزیی که لازمه آثار تاریخی است نه‌تنها مجال برای سم پاشی‌های رسانه‌ای یافت نمی‌شود بلکه نسل سوم، فداکاری بزرگ مردان این سرزمین در رسیدن به ایرانی اسلامی و مستقل را لمس خواهند کرد. باید منتظر باشیم و قضاوت را به زمان پخش مجموعه در پائیز امسال موکول کنیم.
بیش از نیم قرن از آغاز نهضت انقلابی خمینی کبیر می‌گذرد. نهضتی که علاوه بر ایران، منشأ تحولات عظیمی دردنیای اسلام و بسیاری ازکشورهای جهان شد. نهیبی شگرف برای مردمان آزادیخواه که سکوت نابخشوده‌ترین گناه در برابر استبداد و چپاول است و باید به پا خاست .
سیمای جمهوری اسلامی ایران به مناسب ششمین دهه شروع این نهضت بزرگ اقدام به تولید پروژه‌ای گسترده با عنوان «معمای شاه» کرده است. مجموعه‌ای که برای نخستین بار در طول سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی به تمامی زوایا و ابعاد شکل گیری قیام امام خمینی (قدس سره الشریف) از شروع تا مرگ محمدرضا پهلوی با فرمتی بسیار گسترده و چند لایه می‌پردازد.
تا کنون سریال‌های متعددی در خصوص تاریخ معاصر ایران در مقاطع مختلف تولید و به روی آنتن رفته‌اند؛ آثاری که وقایع مربوط به دوره سلطنت قاجار تا زمان پیروزی انقلاب را به صورت مقطعی در بر می‌گیرد، نهضت مشروطه، معاهدات مختلف، نفوذ افسار‌گسیخته سیاست کشورهای خارجی در دربار شاهان ایران، مقاومت و رشادت‌های مردمی در مقابله با تجاوز بیگانگان، ماجرای فدائیان اسلام، رخدادهای مهم دوران پهلوی اول و دوم و همچنین نحوه تاثیرگذاری خادمین و خائنین به ایران در برهه‌های مختلف .
اما سریال «معمای شاه» که برای اولین بار فاصله زمانی بازگشت محمدرضا از سوئیس، تا زمان مرگ پهلوی دوم در قاهره را شامل می‌شود به تمامی حوادث و رویدادهای این دوره همچون ملی شدن صنعت نفت، کودتای 28 مرداد، آغاز مخالفت علنی حضرت امام با شاه، ابعاد مختلف زندگی خصوصی محمدرضا، لوژهای فراماسونری، مبارزات مختلف مردمی ، واقعه 17 شهریور و شکل گیری پیروزی انقلاب اسلامی می‌پردازد. همچنین در این سریال تعداد بسیار زیادی از شخصیت‌های تاریخی، درباریان، مراجع عظام، روحانیون طراز اول، شخصت‌های مهم سیاسی و فرهنگی بازسازی می‌شوند و در واقع تابلوی نسبتا کاملی از حساس‌ترین مقطع تاریخی ایران و شکل گیری ریشه‌های عظیم‌ترین تحول قرن معاصر یعنی پیروزی انقلاب مردمی ایران برای نسل امروزکه با پرسشها و ابهامات متعددی درباره این دوره مواجه است به نمایش درمی‌آید.
تصویربرداری این مجموعه که در فرمت الف ویژه معرفی شده است، زمستان سال 90 آغاز شد و تاکنون نیز ادامه داشته و بیش از 70 درصد از آن مقابل دوربین رفته است. این سریال در بیش از 700 لوکیشن و با حضور بیش از هزار و 600 بازیگر و هنرور در حال ضبط است. بسیاری از خیابان‌های دهه 40 و 50 برای نخستین بار در آن بازسازی شده‌اند و بخشی از کار تصویربرداری نیز در خارج از کشور انجام می‌شود. تمامی این ویژگی‌ها موید این مطلب است که «معمای شاه» از منظر پروداکشن، قدوقامتی فراتر از آنچه تا به حال در حوزه تاریخ معاصر ساخته و ارائه شده است دارد، مضاف بر اینکه در این اثر تلاش شده است تا در حوزه‌های تکنیکی و به ویژه چهره پردازی نیز شاهد اتفاقات جدیدی باشیم. چنان که این سریال بیشترین تعداد شبیه‌سازی چهره‌ها را در تاریخ تلویزیون ایران دارد. اما تمامی خصائل ذکر شده تنها در محدوده فرم و مضمون تعریف می‌شوند و آنچه قطعا بیش از شکل و شمایل کار حائز اهمیت است نحوه پرداخت و نوع نگاه سازندگان کار به وقایع تاریخی است و بی‌شک بزرگترین خطر در این حوزه خطری به نام «تحریف» است. تحریف بدان معنا نیست که سازنده یک اثر تاریخی شخصیتها را خوبتر یا بدتر از آنچه هستند تشریح کند، بلکه بدین معنی که نگاه شخصی و فردی بر ماحصل مجموعه استحصال شده از منابع رجحان داشته باشد. اتفاقی که متاسفانه در بسیاری از آثار تاریخی، علی‌الخصوص تاریخ معاصر شاهدش بوده ایم. کار کارگردان یک محصول تاریخی به مراتب دشوارتر از سایر فیلمسازان است. او علاوه برآنکه باید به بن مایه آنچه اتفاق افتاده است وفادار باشد، باید قصه را به گونه‌ای روایت کند که نیاز مخاطب فهیم و ارزشمند امروز را نیز پاسخ دهد. اتفاقی که در عمده آثار هنرمندی ارزشمندی چون داود میرباقری شاهدش هستیم و نتیجه این مطالعه و تمرکز و مکاشفه و ممارست، خلق آثار ماندگاری چون «امام علی (ع)» و «مختارنامه» است و البته هر اندازه رویدادها و پرسوناژها به زمان حال تزدیک‌تر باشند قطعا حساسیت‌ها بیشتر است، زیرا طیف وسیعی از اقشار مختلف، رویداد مذکور را مشاهده و درک کرده‌اند و اگر تحریفی فاحش اتفاق افتاده باشد نه تنها آزار‌دهنده است بلکه می‌تواند نتایج مخربی چون تشویش اذهان عمومی نسل حاضر پیرامون مقاطع سرنوشت‌ساز تاریخ کشور داشته باشد. از این رو فیلمساز باید بتواند از لبه این تیغ به سلامت گذر کند و اینجاست که می‌تواند درباره توفیق گروه سازندگان اظهار نظر کرد.
ساخت مجموعه بزرگی چون «معمای شاه» با خیل عظیم اکسسوار و بازیگر و انبوهی از شخصیتها و رخدادها قطعا اقدام ارزشمندی در مجموعه رسانه ملی است. اما آنچه اهمیت دارد چگونگی واشکافی بسترهایی است که سبب شکل گیری یک نهضت مردمی و انزجار تدریجی مردم از حکومت پهلوی شد و شاید انتخاب عنوان «معمای شاه» نیز برگرفته از همین نقاط تاریک و مبهم تاریخ باشد. ابهاماتی که نسل جوان با آنها روبروست و به تدریج که از این واقعه فاصله می‌گیریم موضع گیری‌هایی که نشات گرفته از عدم شناخت کافی از آنچه رخ داده است در این قشر بروز می‌کند و با توجه به اینکه زبان هنر در این زمینه گویا‌ترین و تاثیرگذارترین زبان است در صورت عدم فرهنگ‌سازی مناسب موضع‌گیری توام با بدبینی اجتناب ناپذیر خواهد بود، مضاف بر اینکه بسیاری از معاندین و دشمنان انقلاب اسلامی و همچنین گروهک‌های سلطنت‌طلب که در خارج از کشور همچنان به خرده فعالیت‌های مضحک خود ادامه می‌دهند مترصد این هستند تا در زمان پخش، این اثر را مورد حمله قرار دهند. چنان که در حال حاضر نیز شاهد برخی واکنش‌های توام با تمسخر از سوی این گروه‌ها نسبت به این اثر هستیم .حال آنکه اگر کار، قدرتمند و مبتنی بر منابع مستند و متقن تولید شده باشد و مورد تائید اساتید فن با نگاه‌های فراجناحی قرارگیرد حتی علی رغم اختلاف نظرهای جزیی که لازمه آثار تاریخی است نه‌تنها مجال برای سم پاشی‌های رسانه‌ای یافت نمی‌شود بلکه نسل سوم، فداکاری بزرگ مردان این سرزمین در رسیدن به ایرانی اسلامی و مستقل را لمس خواهند کرد. باید منتظر باشیم و قضاوت را به زمان پخش مجموعه در پائیز امسال موکول کنیم.