محمد احسان آزادی

انسان وقتی با زیبایی‌های طبیعی چون سبزه و آب مواجه می‌شود بی‌اختیار می‌شود و نشاط و سرزندگی، همه وجودش را در برمی‌‌گیرد. از همین رو بهار برای آدمی فصل نوشکفتن و نو شدن و نشاط و شادی است. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آیات و روایات مربوط به طبیعت، به بررسی نقش سبزه و درخت و روئیدنیها در نشاط و سرور آدمی و تاثیر مثبت طبیعت‌گردی و بوستان‌سازی پرداخته است.
ارزش طبیعت در آیات و روایات
خداوند در آیات بسیاری به طبیعت پرداخته و انسان را به تفکر و تدبر در این آیات بزرگ الهی ترغیب کرده است. (نحل، آیات ۱۰ و ۱۱؛ سجده، آیه ۲۷؛ فرقان، آیات ۴۵ تا ۵۰؛ انعام،  آیه۹۹) در این آیات به ابعاد مختلف طبیعت و تاثیر آن در زندگی بشر توجه داده شده است. همچنین در این آیات به این نکته اشاره شده که طبیعت با تنوع رنگ‌ها و میوه‌ها و درختان وگیاهان، چنان نقش ویژه‌ای در زندگی بشر داردکه هرگز نمی‌تواند دمی از آن جدا شود؛ چرا که تغذیه و بقای انسان به طبیعت و گیاهان است؛ زیرا اگر طبیعت گیاهی نباشد، انسان فاقد هرگونه تغذیه‌ای خواهد بود؛ چون گیاهان در اشکال گوناگون چون سبزیجات، حبوبات و میوه‌ها، مواد غذایی انسان را تامین می‌کنند و حتی گوشتی که انسان از جانوران برای تغذیه استفاده می‌کند، با تغذیه جانوران از گیاهان و حبوبات و میوه‌ها تامین می‌شود. بنابراین، حیات بشر به گیاه وابسته است و نیستی گیاه به معنای نیستی جانوران و انسان خواهد بود. (ابراهیم، آیه ۳۲؛ عبس، آیات ۳۲ تا ۳۴)
خداوند از انسان‌ها می‌خواهد تا برای حفظ سلامت جسمی و روحی و روانی خویش، سلامت طبیعت را حفظ کنند و جلوی فساد و تباهی در طبیعت را بگیرند؛ چرا که بسیاری از مشکلاتی که انسان در ابعاد گوناگون با آن مواجه است، به سبب تباهکاری و دستکاری او در طبیعت آبی و خشکی است. (روم، آیه ۴۱)
در آیات قرآن از میوه‌ها به‌عنوان فاکهه یاد شده است. ریشه واژه فاکهه همان فکه است. در زبان عربی و کاربرهای قرآنی «فکه» هم به معنای میوه (طور، آیه ۲۲؛ یس، آیه ۵۷؛ ص، آیه ۵۱؛ زخرف، آیه ۷۳) و هم به معنای سرور و شادی (طور، آیه ۱۸؛ یس، آیه ۵۵؛ دخان، آیه ۲۷) آمده است؛ زیرا یکی از مهم‌ترین عوامل نشاط و سرور و بشاشت جسم و جان انسان همین میوه‌هاست. ارتباط تنگاتنگی که میان میوه ونشاط جسم وجان است، موجب شده تا واژه فکه، در هر دو معنا در زبان عربی به کار رود.
رستاخیز انسان و گیاه
در قرآن ارتباط تنگاتنگی میان انسان و گیاه برقرار شده و خداوند در آیاتی این ارتباط را بسیار برجسته و آشکار می‌سازد. مثلا درباره آفرینش انسان از واژه انبات استفاده می‌کند که به معنای رویش گیاه است؛ زیرا «نبت» به معنای گیاه و انبات به  معنای رویش گیاه است. خداوند در آیه ۱۷ سوره نوح می‌فرماید: والله أنبتکم من الأرض نباتا؛ و خداست که شما را از زمین رویانید چه روییدنی.
پس همان‌طوری که خداوند گیاه را از زمین رویانید (نباء، آیه ۱۵)، انسان را به شکلی شگفت‌انگیز از زمین رویانید. رویش انسان چون گیاه از زمین فقط در آغاز شکل‌گیری انسان نیست تا گفته شود که انسان تنها در آغاز، شباهت به گیاه دارد، بلکه در ادامه رشد و بالندگی او نیز این شباهت پایدار و برقرار است. از همین رو خداوند در آیه ۳۷ سوره آل‌عمران با اشاره به پرورش حضرت مریم(س) می‌فرماید: فتقبلها ربها بقبول حسن و أنبتها نباتا حسنا؛ پس پروردگارش وی [مریم] را با  حسن قبول پذیرا شد و او را نیکو گیاهی پرورش داده و بار آورد.
این شباهت، در آیات دیگر نسبت به آخرت گوشزد می شود. براساس آموزه‌های قرآنی مرگ، پایان راه آدمی نیست، بلکه تنها ابزار انتقال نشئه از نشئه طبیعت دنیا به آخرت است. پس هنگام مرگ، آدمی مرگ رامی‌چشد تا او را به جهانی دیگر منتقل کند. (انبیاء، آیه ۳۵؛ عنکبوت، آیه ۵۷) در هنگام مرگ آن اصل و حقیقت انسانی یعنی نفس و روح به طور کامل به دست خداوند توفی  (گرفته) شده و به عالم دیگر انتقال داده می‌شود. (زمر، آیه ۴۳؛ نحل، آیه ۷۰) سپس انسان در آخرت دوباره همچون گیاه روئيده می‌شود؛ چنانکه در همین طبیعت دنیا گیاه پس از مرگ دوباره روئیده می‌شود. از همین رو خداوند در آیات بسیاری برای تقریب حقیقت مرگ و رستاخیز در ذهن آدمی به شباهت انسان و گیاه توجه می دهد و می‌فرماید که همان طوری که گیاه، باران جان تازه می‌گیر و می روید و از خاک برمی‌آید، انسان نیز این‌گونه از خاک برخواهد خاست: ونزلنا من السماء ماء مبارکا فأنبتنا به جنات وحب الحصید.... رزقا للعباد و أحیینا به بلده میتا کذلک  الخروج؛ و از آسمان، آبی پر برکت فرود آوردیم، پس بدان وسیله بوستان‌ها و دانه‌های درو کردنی رویانیدیم... اینها همه برای روزی بندگان من است، و‌ با آن آب، سرزمین مرده‌ای را زنده گردانیدیم، رستاخیز نیز چنین است. (ق، آیات ۹ تا ۱۱)
در آیه ۵۲ سوره روم نیز می‌فرماید: و من آیاته ان تقوم السماء و الأرض بأمره ثم اذا دعاکم دعوه من الأرض اذا أنتم تخرجون؛ و از نشانه‌های او این است که آسمان و زمین به فرمانش برپایند پس چون شما را با یک بار خواندن از زمین فراخواند، بناگاه از گورها خارج می‌شوید.
همین مطلب در آیه ۱۹ همین سوره روم نیز بیان می‌شود تا معلوم گردد که ارتباط تنگاتنگی میان انسان و گیاه در دنیا و  آخرت و نیز مرگ و رستاخیزشان وجود دارد. پس باید گفت که انسان با طبیعت به ویژه با آب و گیاه ارتباط تنگاتنگی دارد که تفکر و تدبر در آن، او را به حقایق رهنمون می‌سازد که شاید از آیات دیگر الهی نتوان به آن حقایق دست یافت.
تاثیر فضای سبز و مراتع در بهداشت روحی و روانی انسان
از آیات و روایات بسیاری این معنا استفاده می‌شود که گیاه از جمله فضای سبز و مراتع و بوستان‌ها و گلستان‌ها در بهداشت جسم و روح و روان آدمی نقش اساسی دارد؛ چنانکه همین گیاهان نقش بسیار مهمی در سلامت محیط زیست ایفا می‌کنند که نمی‌بایست آن را نادیده گرفت.
انسان همان‌طوری که باید طبیعت خداداد الهی را حفظ کند، بلکه با تلاش و کوشش خود به عنوان خلفه الهی می‌بایست در آبادانی آن نیز بکوشد. (هود، آیه ۶۱)
بر همین اساس در آیات و روایات بر احداث بوستان و گلستان،  کاشتن درخت و زراعت و مانند آن تاکید بسیار شده است. کشت و داشت گیاهان از چمن تا درخت، وظیفه و مسئولیتی است که انسان به حکم خلافت الهی باید انجام دهد و اجازه ندهد کسی کشتزارها را نابود و تخریب کند. (بقره، آیه ۲۰۵)
در روایات اسلامی کاشت گیاه و درخت به عنوان یک عمل مفید برای زندگی انسان چه از نظر تغذیه و بهداشت روح و روان و چه برای بهره‌برداری حیوانات و پرندگان معرفی شده حتی در آنجایی که کشاورز یا باغدار، امیدی به حیات و بقای خود ندارد و از بهره‌مندی شخصی ناامید است، به ایجاد فضای سبز  ترغیب شده است. (مستدرک الوسائل، ج ۱۳، ص ۴۶۰)
در روایات این قول معروف مورد تاکید است که: دیگران کاشتند ما خوردیم، ما بکاریم تا دیگران بخورند.
در روایات اسلامی حضور در طبیعت و بهره‌مندی از آن برای بهداشت روح و روان مورد تاکید قرار گرفته است. پیامبر گرامی(ص) در تاثیر نشاط‌آوری سبزه در روح و روان آدمی می‌فرماید:‌ سه چیز مایه روشنی دیده است: نگاه به سبزه و به آب روان و به چهره نیکو. (تحف‌العقول، ص ۴۰۹)
رسول خدا(ص) همچنین می‌فرماید: نگاه کردن به سبزه دیده را روشنی بخشد. (الجامع الصغیر، ج ۱، ص ۵۳۷)؛ در جایی دیگر می‌فرماید: نگاه کردن به سبزه نشاط‌آور است. (صحیفه‌الامام ‌الرضا، ص ۷۲)
امام صادق(ع) نیز می‌فرماید: نگاه‌ کردن به سبزه چهره را نورانی و درخشان می‌کند. (کتاب الخصال، ص ۲۳۷)
از این دسته روایات این معنا به دست می‌آید که گیاه سبز از چمن و درخت و گل و گیاه موجب نشاط‌آوری و شادابی روح و روان  و همچنین سلامت دیدگان و افزایش نور و روشنایی آن می‌شود. کسانی که در محیط‌های بسته زندگی می‌کنند و کمتر در طبیعت سبز حضور دارند، دچار ناراحتی بینایی و کاهش نور دیدگان و نیز افسردگی روحی و روانی می‌شوند.
از این آیات و روایات این معنا نیز استنباط می‌شود که ایجاد فضای سبز و حفظ بوستان و گلستان و فضای سبز و روان ساختن جوی صاف  در محیط زیست و خیابان و کوچه و شهر امری مطلوب در اسلام است.
اهمیت گل و گیاه در روایات
در روایات است که امام حسن(ع) همچون پیامبر(ص)  به گل علاقه‌مند بود، به طوری که گفته‌اند: انس می‌گوید: روزی در محضر امام بودم که یکی از کنیزان ایشان با شاخه گلی در دست  وارد شد و آن گل را به امام تقدیم کرد. حضرت گل را از او گرفت و با مهربانی به او فرمود:  «برو، تو آزادی!» من که از این رفتار حضرت شگفت‌زده بودم، گفتم:‌ «ای فرزند رسول خدا! این کنیز تنها یک شاخه گل به شما هدیه کرد. آنگاه شما او را آزاد می‌کنید؟!» امام در پاسخم فرمود: «خداوند بزرگ و مهربان به ما فرموده است هر کس به شما مهربانی کرد، دو برابر او را  پاسخ گوئید.» (نساء/ ۸۶) سپس فرمود: «پاداش دو برابر مهربانی او نیز آزادی‌اش بود.» (المناقب، ج ۴، ص ۱۸؛ بحارالانوار، جلدهای ۴۳ و ۸۴)
امام رضا(ع) درباره آثار گل و گیاه و عطر در سلامت و بهداشت روح و روان و جسم آدمی می‌فرماید: الطیب نشره و العسل نشره، و الرکوب نشره و النظر الی الخضره نشره؛‌ بوی خوش عسل، سوارکاری و نگاه به مناظر سرسبز و خرم، باعث نشاط و شادی می‌شود. (عیون ‌اخبار الرضا، باب ۳۱، حدیث ۱۲۶)
اصولا در آموزه‌های قرآنی به گل و گیاه بسیار توجه داده شده است و تمثلاتی بیان می‌شود تا جایگاه آن در مردم شناخت شود و مثلا به گل و گیاه و عطر گرایش یابند تا این گونه قدر این نعمت‌ها را در زندگی و شادابی و نشاط بشناسند. به عنوان نمونه در روایت است: «رائحه‌الانبیاء رائحه السفرجل و رائحه الحور العین رائحه الآس و رائحه الملائکه الورد، و رائحه ابنتی فاطمه الزهراء رائحه السفرجل و الآس و الورد؛ بوی پیامبران بوی میوه «به» است، بوی بانوان بهشتی، بوی درخت آس (درختی که برگ و گل  خوشبو دارد) می‌باشد و بوی فرشتگان بوی گل سرخ است و بوی دخترم زهرا (س) بوی به و آس و گل سرخ است.» (بحاالانوار، ج ۶۶، ص ۱۷۷)
امام صادق(ع) در ترغیب مردم به کشت گل و گیاه می‌فرماید: ازرعوا و اغرسوا والله ما عمل الناس عملا  اجل و لااطیب منه، کشت کنید و درخت بنشانید؛‌ به خدا قسم آدمیان کاری برتر و پاک‌تر از این نکرده‌اند. (بحار‌الانوار، ج ۱۰۳، ص ۶۸)
رسول خدا(ص) فرمود:‌ استفاده از بوی خوش و عطر، دل را قوت می‌بخشد. (الکافی، ج ۶، ص ۵۱۰) امیرمومنان (ع) نیز می‌فرماید:  استعمال بوی خوش، شست و شو کردن، نگاه به سبزه و سوارکاری مایه شادابی و شکوفایی‌اند. (مکارم‌الاخلاق، ص ۴۲)پیامبر(ص) می‌فرماید: پرهیز از قطع درختان سرسبز، بر طول عمل انسان می‌افزاید. (بحارالانوار، ج ۷۲، ص ۳۱۹) در حقیقت کسی که درختان سبز را قطع می‌کند، افزون بر اینکه تاثیر مستقیم بر عمر خود می‌گذارد، زمینه آسیب به محیط زیست و گرفتار شدن به انواع بیماری‌های جسمی و روحی را فراهم می‌آورد؛ چرا که فقدان سبزه به ویژه در محیط‌های خشک و سوزان موجب انواع و اقسام بیماری‌هاست. از همین رو، ترک قطع درختان خصوصا در مناطق کویری باید برای محافظت از جان و جسم خود در دستور کار قرار گیرد و نه‌تنها درختان قطع نشود بلکه بر فضای سبز روز به روز افزوده شود تا از افزایش و گسترش کویر و بیابان و آثار مخرب آن بر جسم و روح جلوگیری به عمل آید.
آن حضرت(ص) همچنین درباره نقش درخت و آبیاری آن فرموده است: کسی که درختی را آب دهد، همانند کسی است که انسان مؤمنی را سیراب کرده باشد. (وسائل الشیعه، ج ۱۲، ص ۲۵، ص ۴)
ایشان سفارش می‌کند: اگر عمر جهان پایان یابد و شخصی نهالی در دست داشته باشد، چنانکه به قدر کاشتن آن فرصت باشد، حتما فرصت را غنیمت شمارد و نهال را بکارد (مستدرک الوسائل، ج ۱۳، ص ۴۶)