جمشید نعمتی
  شکر و شکرگزاری، عملی است که از اهمیت بالایی در فرهنگ قرآنی برخوردار است و در قرآن بارها بر انجام آن تاکید شده است. شکر یکی از مهمترین مصادیق عمل صالح است و کسی که توفیق شکرگزاری خداوند را داشته باشد به مراتب بالای عبودیت دست یافته است. در مقاله حاضر راه رسیدن به این مقام و اهمیت عبادت شبانه مورد بررسی قرار گرفته است.
***
شکر، بهترین عمل صالح
براساس آموزه‌های قرآنی، بهترین عمل صالح همان شکرگزاری انسان است. از همین رو خداوند در تبیین دو راه حق و باطل و ایمان و کفر می‌فرماید: انا هدیناه السبیل اما شاکرا و اما کفورا؛ ما راه را به انسان نشان دادیم یا سپاسگزار خواهد بود و یا ناسپاس (انسان، آیه 3)
از نظر قرآن، تجلی و تحقق ایمان شخص در عمل صالحی است که همان شکرگزاری می‌باشد چنانکه مصداق کفر و بی‌ایمانی همان کفران نعمت و ناسپاسی انسان است.
امام حسن عسکری(ع) درباره جایگاه شکر و معرفت در وصول انسان به کمال مطلق و خداوند منان می‌فرماید: لا یعرف النعمه الا الشاکر، و لایشکر النعمه الا العارف؛ کسی قدر نعمتی را نمی‌داند مگر آنکه شکرگزار باشد و کسی نمی‌تواند شکر نعمتی را انجام دهد مگر آنکه اهل معرفت باشد. (اعلام‌الدین: ص 313، بحارالانوار: ج 75، ص 379)
شب‌زنده‌داری و نماز شب
 بهترین ابزار شکرگزاری
شکر نعمت دارای انواع و اقسام بسیاری است؛ زیرا با توجه به هر نعمتی نوعی شکر لازم است که اختصاص به آن نعمت دارد؛ اما به نظر می‌رسد که بهترین راه شکرگزاری راه بندگی و تعبد است؛ زیرا انسان متعبد، با تعقل به این نتیجه می‌رسد که جز اطاعت محض از خداوند و فرمانهایش نمی‌تواند شاکر نعمت باشد. در این میان بهترین حالت تعبد را می‌توان در شب‌زنده‌داری یافت. شب فرصتی بی‌بدیل برای انسان است؛ زیرا انسان در روز تحت انوار ظاهری، گرفتار آرایه‌هایی می‌شود که خداوند برای دنیا آفریده و آن را زینت دنیا و زینت زندگی دنیوی قرار داده است.
به سخن دیگر، انسان در روز، یا زینت‌های دنیا را می‌بیند یا زینت‌های زندگی دنیوی را. بسیاری از مردم گرفتار زینت‌های زندگی دنیوی می‌شوند و به آن چنان دل می‌بندند که گویی آخرتی نیست. (کهف، آیات 28 و 46؛ حدید، آیه 20).
اما در شب، تاریکی، انسان را از همه آن زینت‌های فریبا جدا می‌کند؛ زیرا دیگر این امور جلوه‌ای ندارد که فریبنده باشد و انسان را به خود مشغول دارد. از همین رو عارفان و سالکان در شب امکان فرار از دنیا و جلوه‌های آن را می‌یابند و از عوامل غفلت رها می‌شوند و به حقیقت محض می‌رسند و دل را به آن مشغول می‌دارند. بر همین اساس خداوند به پیامبرش(ص) فرمان می‌دهد که تا می‌تواند شب را احیا داشته و بیدار بماند و کمتر بخوابد. (مزمل، آیه 20)
امام حسن عسکری(ع) درباره جایگاه شب در شکرگزاری و اتصال به پروردگار می‌فرماید: ان الوصول الی‌الله عز و جل سفر لا یدرک الا بامتطاء اللیل؛ رسیدن به خداوند متعال و مقامات عالیه، یک نوع سفری است که حاصل نمی‌شود مگر با شب‌زنده‌داری- و تلاش در عبادت و جلب رضایت او در امور مختلف- (اعیان الشیعه: ج 2، ص 42، بحارالانوار: ج75، ص 380)
نقش و جایگاه تقوا در وصول الی‌الله
البته تنها کسانی می‌توانند بر اسب رهوار شب سوار شوند و به مقصد برسند که از غیر خدا بریده و به سوی خدا گریخته باشند. (ذاریات، آیه 50) این بریدن، در حقیقت نوعی تقوای الهی است؛ زیرا انسان از غیر خدا وقایه و سپر می‌گیرد و اجازه نمی‌دهد تا تیر فریبای غیر، قلبش را بشکافد و در آن جای گیرد.
از همین رو می‌توان گفت کسانی که در روز از غیرخدا تقوا می‌گیرند و به سوی خدا می‌روند امکان آن را می‌یابند که بر اسب رهوار شب، سوار شوند و به اوج پرواز کنند.
به سخن دیگر، کسانی می‌توانند این راه نزدیک و آسان را بپیمایند که اهل مراقبه و محاسبه باشند؛ یعنی در روز مراقب باشند تا قلب گرفتار غیرخدا نشده و دلبسته به ظواهر نگردد و سپس به ارزیابی از خود می‌پردازند و محاسبه می‌کنند تا چه اندازه در این کار موفق بوده و تا چه اندازه از غیر خدا دور و به خدا نزدیک شدند.
از جمله اعمالی که چنین افرادی دارند، اعمالی است که در آیات و روایات بیان شده است. امام حسن عسکری(ع) می‌فرماید: أکثر و اذکر الله و ذکر الموت، و تلاوه القرآن، و الصلاه علی النبی(ص) فان الصلاه علی رسول‌الله عشر حسنات؛ ذکر و یاد خداوند متعال، مرگ و حالات آن، تلاوت و تدبر قرآن و نیز صلوات فرستادن بر حضرت رسول و اهل بیتش (علیهم السلام)- را زیاد و به طور مکرر انجام دهید که پاداش صلوات بر آنها، ده حسنه و ثواب می‌باشد- (بحارالانوار: ج 75، ص 372)
در حقیقت یاد کرد خدا به شکل دایم در روز، اجازه نمی‌دهد تا غیر خدا در جان آدمی حضور یابد، چنانکه ذکر و یاد مرگ نیز آدمی را به سمت آخرت سوق می‌دهد و زینت‌های دنیا و یا زینت‌های زندگی دنیوی چون مال و زن و فرزند در قلب او جا خوش کند. همچنین خواندن قرآن به او یاری می‌رساند که حق و باطل و راه و چاه را بشناسد و در مسیر کمالی بر اساس قواعد و اصول الهی زندگی و حرکت و با صلوات بر پیامبر (ص) و اهل بیت ایشان (ع) از عنایات آنان بهره‌مند شود؛ چرا که آنان دستگیره‌های محکم الهی و حبل‌الله متین هستند که نه تنها ارایه‌الطریق می‌کنند و راه می‌نمایانند بلکه ایصال الی المطلوب می‌کنند و انسان را به کمال می‌رسانند.
البته امام حسن عسکری به این نکته توجه می‌دهد که کسانی که از مردم در روز تقوا نمی‌گیرند در زمان‌های دیگر نیز از خدا تقوا نمی‌گیرند. در حقیقت کسی که از مردم نمی‌ترسد از خدا هم نمی‌ترسد؛ زیرا بی‌باکی و بی‌پروایی او را نشان می‌دهد. از همین رو می‌فرماید: من لم یتق وجوه الناس لمق یتق الله؛ فرمود: کسی که در مقابل مردم بی‌باک باشد و رعایت مسائل اخلاقی و حقوق مردم را نکند، تقوای الهی را نیز رعایت نمی‌کند. (بحارالانوار، ج 68، ص 336، س 21، ضمن ح 22)
انسان زمانی باید نسبت به مردم بی‌تقوا و بی‌پروا باشد که بر اساس اصول اسلام کاری می‌کند که مردم برخلاف آن اعتقاد و یا رفتار می‌کنند.
وقتی انسان در جامعه زندگی می‌کند، می‌تواند خود را در آینه دیگران ببیند و ارزیابی کند، زیرا گاه انسان در مقام عمل اشتباه می‌کند و دو امر بر او مشتبه می‌شود و گمان می‌کند که مصادیق را درست تشخیص داده است، در حالی که این گونه نیست، یا گامی برمی‌دارد که گمان می‌کند درست برداشته در حالی که گام به خطا برداشته است. در اینجا نگاه مردم و تحلیل آنان می‌تواند به انسان کمک کند تا جهت درست را انتخاب کند.
به هر حال، انسان با تقوای در روز می‌تواند شبی خوب داشته باشد و به سوی کمال پرواز کند و به وصال الهی برسد. اما بسیاری از مردم سرگرم دنیا می‌شوند و روزهای خود را صرف اموری می‌کنند که جزو مقدرات الهی است و نیازی نیست که انسان خودش را به رنج بسیار افکند و برای آن تلاش کند. در حقیقت انسان سرمایه عمرش را صرف اموری می‌کند که خداوند برای هر موجودی مقدر کرده است و نیازی نیست که انسان برای آن تلاش بسیار کند. امام حسن عسکری (ع) درباره مثلا روزی انسان‌ها که مقدر است می‌فرماید: المقادیر الغالبه لا تدفع بالمغالبه،و الارزاق المکتوبه لاتنال بالشره، ولا تدفع بالامساک عنها، مقدراتی که در انتظار ظهور می‌باشد با زرنگی و تلاش از بین نمی‌رود و آنچه مقدر باشد خواهد رسید، همچنین رزق و روزی هر کس، ثبت و تعیین شده است و با زیاده‌روی در مصرف به جایی نخواهد رسید، و نیز با نگهداری هم نمی‌توان آن را دفع کرد: (اعلام‌الدین: ص 313، بحارالانوار: ج 75 ص 379)
از آنجایی که شیعیان خود را منسوب به اهل‌بیت(ع) می‌دانند باید برای بهره‌گیری از عنایات آنان کاری کنند که شایسته چنین انتسابی باشد. امام حسن عسکری (ع) در این باره می‌فرماید«اتقوا الله و کونوا زینا و لاتکونوا شینا، جروا الینا کل موده، و ادفعوا عنا کل قبیح، فانه ما قیل و من حسن فنحن اهله و ما قیل فینا من سوء فما نحن کذالک، تقوای الهی را در همه امور رعایت کنید و زینت‌بخش ما باشید و مایه ننگ ما قرار نگیرید، سعی کنید افراد را به محبت و علاقه ما جذب کنید و زشتی‌ها را از ما دور نمایید، درباره آنچه از خوبی‌ها بگویند صحیح است و ما از هرگونه عیب و نقصی مبرا خواهیم بود. (بحارالانوار: ج 75، ص372)
البته در این میان مسئولیت عالمان و روحانیون بسیار سخت‌تر و شدیدتر و به همین نسبت بهره‌مندی آنان از عنایات اهل بیت (ع) بیشتر خواهد بود. امام حسن عسکری (ع) در این باره فرموده است: یأتی علما شیعتنا القوامون لضعفاء محبینا و اهل ولایتنا یوم القیامه، والانوار تسطح من تیجانهم  علی رأس کل واحد منهم تاج بهاء، قد انبثت تلک الانوار فی عرصات القیامه و دورها مسیره ثلاثمائه ألف سنه؛ آن دسته از علماء و دانشمندان شیعیان ما که در هدایت و رفع مشکلات دوستان و علاقه‌مندان ما، تلاش کرده‌اند، روز قیامت در حالتی وارد صحرای محشر می‌شوند که تاج کرامت بر سر نهاده و نور آن همه جا را روشنایی می‌بخشد و تمام اهل محشر از آن نور بهره‌مند خواهند شد. (تفسیرالامام العسکری(ع): ص 345، ح 226)
به هر حال، راهی که قرآن و اهل بیت (ع) برای وصول الی‌الله بیان کرده‌اند همان راه معرفت و شکر است که بسترهایی چون تقوا و عمل صالح و محبت اهل بیت (ع) و مانند آن را نیاز دارد تا انسان بتواند به سلامت از گردنه‌های دنیا و هواها و هوس‌ها و وسوسه‌های شیطانی بگذرد و به خداوند واصل شود.