صدیقه توانا

خانواده یکی از اصلی‌ترین و مؤثرترین نهادهای اجتماعی است و اولین هسته زندگی اجتماعی بشر از خانواده آغاز می‌گردد. از این رو تغییرات ارزشی در حوزه خانواده در جامعه نیز تأثیرگذار است و البته تغییر در عرصه‌های گوناگون جامعه اعم از فرهنگی و اقتصادی و... نیز در مناسبات خانوادگی تأثیرگذار است.
یکی از عرصه‌هایی که در این سالها دست‌خوش تغییر و تحولات بسیاری شده فرزندآوری و روند رشد جمعیت است. باروری در جمعیت شناسی مفهوم مهمی قلمداد می‌شود و نباید از این موضوع مهم غفلت ورزید.
اهمیت باروری برای جمعیت شناسان تا آنجاست که آن را جزو وقایع چهارگانه حیاتی برمی‌شمارند و از آنجا که در افزایش یا کاهش جمعیت به طور مستقیم تأثیرگذار است به عنوان مهم‌ترین عامل حرکت زمانی جمعیت شناخته می‌شود.
براساس آمارها و مستندات رسیده، در حال حاضر، هرم سنی جمعیت ایران در حال انتقال از جوانی به سالخوردگی است. بدین ترتیب اگر نقطه شروع کاهش اساسی و مستمر باروری در ایران را سال 1365 در نظر بگیریم، تا سال 1425 ساختار جمعیت ایران کاملا سالخورده خواهد بود. منظور از نرخ باروی کل، تعیین تعداد فرزندانی است که جانشین والدین می‌شوند. طبق آمار سازمان ملل نرخ باروری در ایران در سال 2010 کمتر از 8/1 گزارش شده است. این در حالی است که حداقل نرخ جانشینی برای منفی نشدن نرخ رشد جمعیت در یک جامعه 1/2 برآورد شده است.
در گزارش پیش رو کلیدی‌ترین دلایل کاهش نرخ باروری و جمعیت مورد بررسی کارشناسان قرار می‌گیرد که با هم می‌خوانیم:
روند طبیعی هر خانواده 6 فرزند
تا نیم قرن قبل، امر فرزندآوری در جهان و بخصوص در کشور ما، شاکله طبیعی داشت و به طور متوسط، هر خانواده از میانگین شش فرزند برخوردار بود که در گذار به سوی مدرنیته، علل و عوامل فردی، فرهنگی و اجتماعی و مهم‌تر از همه سیاست‌های دیکته شده از سوی کشورهای غربی به سردمداران حکومت طاغوت و تبلیغات وسیع در سطح شهرها و روستاها این روند را تغییر داد و روند معکوس و شتاب‌زده‌ای به خود گرفت. به گونه‌ای که امروز فرزندآوری به عنوان یک چالش اجتماعی برای دهه‌های آتی قلمداد می‌شود و این تفکری القا شده از آن سوی مرزها و دست‌پرورده تفکرات مسموم و بیمار غربی‌ها و بیگانگان است. بیگانگانی که خود به اشکال مختلف درصدد راه‌های تشویقی افزایش جمعیت در کشورشان می‌باشند.
در شرایطی که کشورمان به دلیل رویکردهای سیاسی و باورهای مذهبی و عقیدتی، گفتمان نوینی  در عرصه بین‌الملل دارد و با مخالفت اساسی دشمنان نظام اسلامی مواجه است، منطق حکم می‌‌کند که خطرات ناشی از تهدید جمعیت جدی انگاشته شود و آسیب‌شناسی و برنامه‌ریزی دقیقی در حوزه دلایل کاهش نرخ باروری و راهکارهای افزایش جمعیت صورت گیرد.
خانواده مهم‌ترین مؤلفه تحولات جمعیتی
ازدواج بنیان خانواده و نقطه آغاز باروری به حساب می‌آید. باروری در ایران در طول سه دهه گذشته به طور چشمگیری کاهش یافته است وگرچه تحقیقات متعددی در زمینه تحولات باروری در ایران انجام شده، اما تاکنون رابطه تغییرات خانواده و باروری کمتر مدنظر محققین قرار گرفته است.
دکتر فرشته روح‌افزا، معاون طرح و برنامه و تدوین سیاست شورای فرهنگی اجتماعی زنان که تحقیقات گسترده و وسیعی را در خصوص رابطه تغییرات خانواده، باروری و بحران ساختاری خانواده و تأثیر آن بر کاهش نرخ باروری انجام داده است بر این مسئله تأکید می‌کند که خانواده یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های تحولات جمعیتی است که نقش عمده‌ای در دگرگونی کمی و کیفی جمعیت هر کشور ایفا می‌کند از این رو سیاست‌های جمعیتی در کشورهای مختلف دنیا، عمدتا حول محور کاهش یا افزایش باروری اعمال می‌شود.»
دکتر روح‌افزا بر این باور است که زمانی که جوامع وارد دومین انتقال جمعیتی می‌شوند، نظام ارزش و نگرشی آنها بویژه در زمینه ازدواج، تشکیل خانواده و ارزش فرزندان تغییرات اساسی می‌یابد، در این مرحله شکل سنتی تشکیل خانواده، تعریف سنتی نقش زنان و مردان در خانه و تعهدات و قیود خانوادگی نیز تغییر خواهد کرد و این به علت حضور بیشترزنان در آموزش، اشتغال و شیوع ارزشهای اجتماعی طبقه متوسط غرب در جوامع در حال توسعه است.»
دکتر روح‌افزا می‌گوید: «افزایش سن ازدواج وتمایل کمتر به تشکیل خانواده، افزایش ناسازگاری‌های زوجین، افزایش طلاق، کاهش نرخ شیوع ازدواج، افزایش نرخ تجرد قطعی، تمایل کمتر به داشتن فرزند و برعکس تمایل بیشتر به خودشکوفایی فردگرایانه، حتی گرایش‌های مردستیزی در بین زنان بیشتر می‌شود و تمام این تغییرات پتانسیل فرزندزایی را در اینگونه جوامع کم خواهد کرد.»
به اعتقاد وی تحولات خزنده و تدریجی شاخص‌های تجرد، ازدواج و طلاق گویای این واقعیت است که زمینه‌های ساختاری فرزندزایی در ایران رو به تضعیف است.
از وی در خصوص عواملی که بر بحران ساختاری خانواده که بر نرخ باروری تأثیرگذار هستند سؤال می‌کنم، وی این عوامل را شامل افزایش سن ازدواج، افزایش آمار طلاق، افزایش نرخ تجرد قطعی و افزایش عدم تمایل به فرزندآوری بر می‌شمرد و می‌گوید: «از بعد جمعیت‌شناسی وقتی که سن ازدواج بالا می‌رود، به تبع آن کاهش باروری نیز اتفاق می‌افتد، چرا که باروری یک دوره خاص دارد ضمن آنکه تولیدنسل و نیز پرورش نیروی کار و تأثیرش در اقتصاد مؤثر است. بنابراین از نظر علم جمعیت‌شناسی هرچه سن ازدواج بالاتر می‌رود، میزان باروری کاهش می‌یابد.»
افزایش سن ازدواج و کاهش باروری
براساس آمارهای رسمی افزایش سن ازدواج در مناطق شهری، بیشتر از مناطق روستایی است و در خانواده‌های مرفه بیشتر از خانواده‌های با سطح اقتصادی پایین‌تر بوده است. در شرایط فعلی افزایش سن ازدواج بر فرزندآوری تأثیر بسزایی دارد.
براساس آمار منتشر شده از سوی دفتر اطلاعات و آمار جمعیتی سازمان ثبت احوال، سهم ازدواج‌های بالای 35 سال برای مردان و ازدواج‌های بالای 30 سال برای زنان در آمارهای سالهای اخیر همچنان روبه افزایش است. به طوری که سهم ازدواج‌های بالای 30 سال برای زنان از 6/3 در سال 84 و از 10/5 در سال 90 به 11/2 در سال 91 افزایش یافته و سهم ازدواج‌های بالای 35 سال برای مردان نیز از 8/6 درصد در سال 90 به 8/8 در سال 91 افزایش یافته است که به اعتقاد خانم دکتر روح‌افزا تمام اینها علائم هشداردهنده‌ای هم برای مردم و هم مسئولان امر است که باید همه نسبت به آنها حساس و احساس مسئولیت داشته باشند.
کاهش تعداد باروری به دلیل تبلیغات
طی سالهای گذشته بهترین سن باروری برای زنان 20 تا 35 اعلام و بارداری‌های بالاتر یا پایین‌تر از این سن، بارداری‌های بالا با ریسک بالا برای مادر و کودک عنوان می‌شد، به گونه‌ای که تقریبا اغلب زنان برای فرزندآوری در سنین بالای 35 سال یا زیر 20 سال دچار نگرانی بودند و این در حالی است که طبق نظر سازمان بهداشت جهانی سن باروری زنان 15 تا 49 سال است.
بارداری در سن بالا
مریم اسدی که خود دو فرزند 7 و 4 ساله دارد بااظهار علاقه‌مندی خود و همسرش برای داشتن فرزندان بیشتر از خاطرات مادر بزرگ مرحومه خود برایمان می‌گوید و اینکه در سن 70 سالگی خداوند یک پسر به او عطا کرد. از خانم اسدی می‌پرسم مادر‌بزرگ شما چند سال عمر کرده و چند عمو و عمه دارید؟ کمی تأمل می‌کند و در ذهنش آنها را می‌شمرد و می‌گوید: «3 عمو و یک عمه دارم و متأسفانه سال گذشته مادربزرگم در سن 117 سالگی عمرش را به شما داد. ولی مادربزرگم به غیر از این 5 اولاد، 7-6 اولاد خود را در سن کودکی از دست داده بود و کلا تعداد بارداری‌های او 12 بار بوده است.»
نظر او را در مورد تبلیغات وسیعی که می‌گویند در سن 35 سالگی به بعد نمی‌توان باردار شد می‌پرسم، می‌خندد و می‌گوید: « ما که دیدیم مادربزرگمان در سن 70 سالگی بچه‌دار شد و حتی مادر خودم هم برادرم را در سن 60 سالگی به دنیا آورد. به نظرم این حرفها برای ترساندن زوج‌های جوان از بچه‌دار شدن است و البته دوستانم را می‌بینم که خیلی کورکورانه تحت تأثیر فیلم‌ها و سریال‌های ماهواره‌ای قرار گرفته‌اند و از بچه‌دار شدن در سن حتی 30 سالگی هم وحشت دارند!»
سن ایمن برای باروری
به گفته یکی از کارشناسان دفتر آموزش و ارتقای سلامت وزارت بهداشت، اعلام سن ایمن برای باروری بین 20 تا 35 سال از سوی سازمان بهداشت جهانی با توجه به شرایط دهه 60 ایران بوده است و در واقع راهی برای کاهش نرخ جمعیت بوده است که در اثر تبلیغات شدید متأسفانه در این سالها در ذهن مردم جا باز کرده است.
خانم علی‌آبادی در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان اضافه می‌کند: «براساس استانداردهای سازمان بهداشت جهانی، سن باروری در کشورهایی که از سطح مراقبت‌های بهداشتی بالایی برخوردارند بین 15 تا 49 سال تعیین شده است.»
این کارشناس دفتر آموزش و ارتقای سلامت وزارت بهداشت ضمن آنکه خیلی تمایلی به عنوان نامش به صورت کامل ندارد می‌گوید: «امروزه از یک سو توصیه بعضی از مشاوران تنظیم خانواده به زوجین این است که 2 الی 5 سال اول بچه‌دار نشوید از سوی دیگر برخی پزشکان نیز توصیه می‌کنند که بین هر دو فرزند اقلا 3 تا 5 سال فاصله وجود داشته باشد و از طرف دیگر سقف بارداری نیز 35 سال تبلیغ می‌شود، بنابراین به دنیا آوردن بیش از 2 الی 3 فرزند برای یک مادر مقدور نمی‌باشد، ما معتقدیم در این خصوص اطلاعات صحیح باید به مردم داده شود و پشت پرده بسیاری از این سفارش‌های به ظاهر خیرخواهانه مجامع بین‌المللی اما با اهداف خاص، برای مردم بازگو شود.»
حمایت از زوج‌های جوان و نابارور
علی‌رغم آنکه در خلال سال‌های اخیر همواره هشدارهایی نسبت به کاهش زاد و ولد در کشور و پیرشدن جمعیت مطرح شده که بسیاری از کارشناسان بدرستی آن را حاصل تداوم سیاست کنترل جمعیت در دهه 60 عنوان می‌کنند ولی این معضل با راهکارهایی اصولی و اطلاعات صحیح به خانواده‌ها و حمایت بیشتر مسئولان از زوج‌های جوان قابل جبران است.
مرتضی ابرقویی، کارشناس مسائل اجتماعی در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان حمایت از زوج‌های نابارور، ورود بیمه ها به سیاست‌های جدید جمعیتی و رفع قوانین محدودکننده را مهم‌ترین و سریع‌ترین راهکار برای افزایش جمعیت برمی‌شمرد و می‌گوید: «به طور میانگین 20 درصد زوجهای کشور نابارورند، عددی بزرگ که برخی کلان شهرها چون اصفهان به 25 درصد می‌رسد و به شدت نگران‌کننده است و کمتر مورد توجه قرار گرفته است.»
وی می‌گوید: «برنامه‌های حمایتی بیمه مرکزی وضعیت بیمه برای حل معضل کاهش نرخ رشد جمعیت از طریق ارائه خدمات بیمه‌های ناباروری با توجه به بالا رفتن شیوع این مسئله در کشور و هزینه‌های سنگین درمان، می‌تواند راهکار مناسبی برای اعمال سیاست‌های جدید جمعیتی دولت در کشور باشد.»
ایران اسلامی با جمعیتی پویا، بالنده و بانشاط
پایه‌های اصلی اقتدار هر کشور، بر اقتدار فرهنگی، اقتصادی و علم و دانش آن استوار است که وجود جمعیتی پویا، توانا، بالنده، با نشاط و شاداب حتما لازمه سه اصل مذکور منشا اقتدار می‌باشند و بر این اساس مقام معظم رهبری، سیاست‌های جمعیتی را طبق آیین‌نامه ابلاغ شده به تمامی سیستم‌های اجرایی کشور ابلاغ کردند و حرکت ما نیز باید براساس این سند بالادستی باشد.
دکتر فرامرز قدمی جامعه‌شناس و استاد دانشگاه پیام نور در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان ضمن بیان مطلب فوق بر این مسئله تاکید می‌کند : «باید افق دوردستی را برای ایران اسلامی ترسیم کرده و براساس آن سیاست‌ها و برنامه‌های خود را تدوین کنیم.»
وی با اشاره به ضرورت تغییر سیاست‌های جمعیتی کشور می‌گوید:‌ «امروز بالغ بر 78 میلیون نفر در کشور زندگی می‌کنند و نرخ رشد جمعیت ما حدود 1/3 و نرخ کلی باروری ما حدود 1/8 می‌باشد. اما اگر نگاه ما به افق دورتر باشد این نرخ رشد برای کشور ما مناسب نیست و اگر به همین منوال پیش رود در سال‌های آینده مطمئنا دچار مشکل خواهیم شد.»
دکتر قدمی با اشاره به اینکه در حال حاضر جمعیت جوان ما 25 درصد می‌باشد که در سال 2050 به 15 درصد می‌رسد، می‌گوید: «این کاهش جمعیت جوان سبب کاهش شتاب، بالندگی، تلاش و پویایی در جامعه می‌باشد، بنابراین اقدامات مسئولان باید در راستای پیشگیری از این وضعیت باشد.»
به او می‌گویم پیشنهاد شما به مسئولان چیست که وی در ابتدا ضمن اشاره به عوامل متعدد مؤثر در کاهش نرخ باروری جامعه نظیر توسعه شهرنشینی، اشتغال زنان، تحصیلات عالیه و ... به سؤالم این طور پاسخ می‌دهد: «این نرخ باروری برای یک جامعه سالم و پیشگام اصلا مناسب نیست و اگر همین روند ادامه یابد ما نیز مثل کشورهای توسعه‌یافته با یک جمعیت سالمند و مشکلات عدیده آنان نظیر بیماری‌های مزمن سرطانها و هزینه‌ها سنگینی که به نظام سلامت تحمیل می‌شود مواجه خواهیم شد.»
وی با اشاره به توجه ویژه مسئولان ارشد کشور و سیاستگذاران سلامت به موضوع ارتقای نرخ باروری، کاهش عوامل مؤثر در کاهش نرخ باروری در کشور را لازمه همکاری سایر ارگانها و کاری بین بخشی و فرابخشی در کشور عنوان کرد و تاکید می‌کند: «اراده‌ای که در کشور در این راستا شکل گرفته است باید دنبال شود و ضروری است ارگان‌های مختلف در راستای سیاست‌های جمعیتی بالادستی ابلاغ شده اقدامات لازم را برای ایجاد یک جامعه بالنده انجام دهند.»