تهجـد شبـانه مرکب راهوار سیر و سلوک

فرشته محیطی

شب‌زنده‌داری برای خدا انسان را به کمالات و مقاماتی می‌رساند که رسیدن به آن جز از طریق شب‌زنده‌داری و اقامه مناسک شب از جمله ذکر الله، تفکر در آیات الهی، تسبیح خدا و مانند آنها تحقق نمی‌یابد.
تهجد شبانه و نماز شب بر پیامبر(ص) واجب و بر مؤمنان مستحب موکد است؛ زیرا آثاری برای نماز شب است که خدا آن را بر پیامبرش فریضه قرار داده است.
آثار و برکات شب‌زنده‌داری و نماز شب
یکی از عوامل معنوی در سیر و سلوک الهی توجه به مناسکی از جمله تهجد شبانه و نماز شب است؛ شب‌زنده‌داری که همراه با «تفکر» در آیات آفاقی و انفسی باشد، خود به تنهائی یک ارزش والا است که انسان را به سوی یقین و معرفت حق یاری می‌کند، اما اگر این عمل شبانه تفکری با «نماز شب» و مناسک آن همراه شود، تاثیر شگرفی دارد.
بنابراین، هر چند که در لغت عربی واژه «تهجد» از ریشه «هجد» به معنای شب‌زنده‌داری است، اما مراد از آن در فرهنگ قرآنی، تهجد شبانه‌ای است که با نافله نماز شب و تفکر همراه باشد؛ از همین رو قرآن با تعابیری چون: «من اللیل فتهجد به نافله»(اسراء، آیه 79)، تقوم ادنی من ثلثی اللیل و نصفه و ثلثه... فاقرءوا ما تیسر من القرآن»(مزمل، آیه 20)، «کانوا قلیلا من اللیل ما یهجعون و بالاسحار هم یستغفرون»(ذاریات، آیات 17 و 18)، «هو قانت آناء اللیل ساجدا و قائما»(زمر، آیه 9)، «تتجافی جنوبهم عن المضاجع یدعون ربهم خوفا و طمعا»(سجده، آیه 16)، «یبیتون لربهم سجدا و قیاما»(فرقان، آیه 64)، «المستغفرین بالاسحار»(آل عمران، آیه 17)، «امه قائمه یتلون آیات الله آناء اللیل و هم یسجدون»(آل عمران، آیه 113)، «الذین یذکرون الله قیاما و قعودا و علی جنوبهم و یتفکرون فی خلق السموات و الارض»(آل عمران، آیه 191) و مانند آنها بر مطلوبیت ارزشی تهجد با کیفیت خاص تاکید دارد.
تهجد شبانه به همراه تفکر و نماز شب و اذکار و تسبیحات آن، آثاری دارد که از جمله آنها می‌توان به  صفا و حضور قلب و رهایی قلب از اشتغالات دنیوی بلکه زدودن قلب آثار آن(مزمل، آیه 6) اشاره کرد؛ بر اساس روایتی از صادقین(ع)مراد از «قیام» در آیه همان قیام در پایان شب و سحرگاهان برای اقامه نماز شب است. از آنجا که «اشد وطئا و اقوم قیلا» غایت انقطاع از اشتغالات دنیوی وهر آنچه مایه پریشانی قلوب و پرداختن به غیر خدا است، امام صادق‌(ع)آن را برخاستن انسان از بستر استراحت و فقط خدا را در دل داشتن معنا کرده است.(مجمع البیان، ج 9 و 10، ص 570)
از نظر قرآن، دستیابی به مقام محمود(اسراء، آیه 79)، برخورداری از مقام شفاعت(همان؛ مجمع البیان، ج 5 و 6، ص 671)، برخورداری از مقام محسنین و آثار آن(ذاریات، آیه 16 و 17)، و برخورداری از مقام صالحین و آثار آن(آل عمران، آیات 113 و 114) از مهم‌ترین آثار تهجد شبانه و نماز شب و تفکر و استغفار و ذکر الله و مانند آنها است. بر اساس روایات تفسیری – تبیینی معصومان(ع) تهجد شبانه همانند اسب رهواری است که انسان را به معراج می‌برد؛ چنان‌که امام حسن عسکری(ع) می‌فرماید: إنَّ الوُصولَ إلَی اللهِ تَعالی سَفَرٌ لا یُدرَکُ إلّا بِامتِطاءِ اللَّیل؛ رسیدن به خداوند متعال، نیازمند سفری است که جز با نشستن بر مَرکب شب، ادراک نشود.(بحار الأنوار، ج ۷۸، ص ۳۸۰‌، ح۴؛ منتخب ميزان الحكمة، ص ۴۶۴)
بر همین اساس پیامبر خدا (ص) درباره جایگاه ویژه تهجد شبانه و مناسک و اعمال آن از جمله نماز شب می‌فرماید: صَلاةُ اللَّيلِ مَرضاةُ الرَّبِ، وحُبُّ المَلائِكَةِ، وسُنَّةُ الأَنبِياءِ، ونورُ المَعرِفَةِ، وأصلُ الإيمانِ، وراحَةُ الأَبدانِ، وكَراهِيَةٌ لِلشَّيطانِ، وسِلاحٌ عَلَى الأَعداءِ، وإجابَةٌ لِلدُّعاءِ، وقَبولٌ لِلأَعمالِ، وبَرَكَةٌ فِي الرِّزقِ، وشَفيعٌ بَينَ صاحِبِها وبَينَ مَلَكِ المَوتِ، وسِراجٌ في قَبرِهِ، وفِراشٌ تَحتَ جَنبَيهِ، وجَوابُ مُنكَرٍ و نَكيرٍ، ومونِسٌ وزائِرٌ في قَبرِهِ، فَإِذا كانَ يَومُ القِيامَةِ كانَتِ الصّلاةُ ظِلاًّ عَلَيهِ، وتاجا عَلى رَأسِهِ، ولِباسا عَلى بَدَنِهِ، ونورا يَسعى بَينَ يَدَيهِ، وسَترا بَينَهُ وبَينَ النّارِ؛ نماز شب، مايۀ خشنودى خداوند و محبّت فرشتگان مى شود و سنّت پيامبران، نور معرفت، ريشۀ ايمان و موجب آسودگى بدن‌ها و نفرت شيطان و سلاحى در برابر دشمنان است و موجب اجابت دعا و پذيرش اعمال، بركت در روزى و شفيع ميان نماز شب خوان و مَلَک الموت است و چراغى در گور او، بسترى در زير پهلويش، پاسخى براى منكر و نَكير و مونس و بازديدكننده اى در گور اوست. پس چون روز قيامت شود، نماز شب، سايه اى بر فراز او و تاجى بر سرش، جامه اى بر تنش، نورى پيشاپيشِ او و پرده‌اى ميان او و آتش مىشود.(بحار الأنوار: ج۸۷ ص۱۶۱ ح۵۲)
در این راستا پیامبر(ص) به حکم وجوب تهجد شبانه دوسوم، نصف یا یک‌سوم شب (مزمل، آیات 1 و 2 و 20) و نیز حکم وجوبی نماز شب(همان؛ اسراء، آیات 79 و 80؛ ق، آیه 40؛ طور، آیه 49؛ انسان، آیه 26) برای نماز شب ارزشی خاص قائل بود؛ زیرا بر اساس آثار بسیاری که برای تهجد شبانه و شب‌زنده‌داری با مناسک  الهی است، چنان این امر در نزد ایشان از محبوبيت برخوردار بوده است که می‌فرمود: اَلرَّكْعَتانِ فِى جَوْفِ اللَّيْلِ اَحَبُّ اِلَىَّ مِنَ الدُّنْيا وَما فِيْها؛ دو ركعت نماز در دل شب پيش من از دنيا و آنچه در آن است محبوب‌تر است.(وسايل الشیعه، ج۸‌، ص۱۵۶)
اصولا شب‌زنده‌داری هر چند دشوار است، ولی برکات آن‌، چنان برای پیامبر(ص) و اولیای الهی از معصوم(ع) و غیر معصوم از مؤمنان بسیار است، که مؤمنان می‌بایست آن را «مستحب موکد» بدانند؛ زیرا معراج پیامبر(ص) شبانه است(اسراء، آیه 1)؛ چنان‌که وحی سنگین الهی در شب نازل می‌شد؛ چون شب‌زنده‌داری بستر مناسبی را برای دریافت وحی (مزمل، آیات 4 و 5؛ مجمع البیان، ج 9 و 10، ص 570) و آرامش خاطر(طه، آیه 130) فراهم می‌کند تا جایی که به عنوان ارزشی چنان مهم از سوی پیامبر(ص) با آثار پیش گفته مطرح می‌شود.
بر همین اساس امام صادق(ع) در بیان ارزش بسیار والای نماز شب می‌فرماید: َالمالُ وَآلْبَنُونُ زينَةُ الْحَيوةِ الدُّنْيا وَ ثَمانُ رَكَعاتٍ مِنْ آخِرِ اللَّيْلِ وَالْوَتْرُ زينَةُ الآخِرَةِ، وَقَدْ يَجْمَعُهَا اللّهُ لاِقْوامٍ؛ ثروت و فرزندان، زيور زندگى دنيايند و هشت ركعت نماز در آخر شب و يك ركعت نماز وتـر زيور آخرتند، كه گاهى خدا همه آن زيورها را براى عدّه اى جمع مىكند.(معاني الاخبار ص ۳۲۴)
بر اساس آموزه‌های قرآن، تقوا عامل کرامت انسان است و هر کسی درجه تقوای او به مراتب عالی‌تر برسد نه تنها از علم الیقین به عین الیقین و در نهایت حق الیقین می‌رسد، بلکه «اکرمکم عند الله اتقاکم؛ گرامی‌ترین شما نزد خدا با تقواترین شماست» (حجرات، آیه 13) برایش ثابت می‌شود و از کرامت‌های الهی و وجه اکرامی او بهره مند می‌شود که افزون بر جنات، «نعیم» است که به تنهائی همسنگ هشت بهشت می‌باشد؛ آن نعیم خاص چیزی جز نور محبت الهی نیست که از طریق معصومان(ع) به او می‌رسد.(طور، آیه 17)
بر اساس آیات و روایات تفسیری – تبیینی معصومان معیار قرار گرفتن حضرت ابراهیم(ع) در مقام «خلیل الله» اموری است که از جمله آنها نماز شب است؛ جابربن عبدالله انصارى مى گويد: سَمِعْتُ رَسُولَ اللّهِ يَقُولُ: مَا اتَّخَذَّ اللّهُ اِبْراهِيمَ خَليلاً اِلاّ لاِطْعامِهِ الطَّعامَ، وَصَلاْتِهِ بِاللَّيْلِ وَالنَّاسُ نِيامٌ، از رسول خدا(صلي الله عليه و آله) شنيدم كه مى فرمود: خداوند متعال ابراهيم‌(ع) را جز به‌خاطر دو كار دوست و خليل خود انتخاب نكرد:۱- اطعام دادنش؛ ۲- نماز شب خواندش هنگامى كه مردم خوابند.(علل الشرايع،  ج۱، ص۳۵) از نظر پیامبر(ص) برترین مردمان، دارای صفات اخلاقی و عبادت خاص از جمله نماز شب هستند؛ چنان‌که فرمود: خَيْرُكُمْ مَنْ اَطابَ الْكَلامَ وَاَطْعَمَ الطَّعامَ وَصَلّى بِاللَّيْلِ وَ النّاسُ نِيامٌ؛ بهترين شما كسى است كه نيكو سخن بگويد و طعام بدهد و هنگامى كه مردم خوابند نماز شب بخواند.(عيون اخبار الرضا‌،  ج۲، ص۶۵)
همچنین ایشان می‌فرماید: مـازالَ جَبْـرَئيلُ يُوصينـِى بِقِـيامِ اللَّيْلِ حَتّـى ظَنـَنْتُ اَنَّ خِـيارَ اُمَّـتى لَـنْ يَـنامُوا؛ جبرئيل آن‌قدر مرا به شب زنده دارى سفارش مى كرد تا اينكه من گمان كردم كه خوبان امّت من شبها نمىخوابند. (وسايل الشيعه، ج۸‌، ص ۱۵۴)
نماز شب یکی از عوامل تقرب به خدا و اسباب دستیابی به مقام صالحین و آثار آن در دنیا و آخرت و بازدارنده از گناه است؛ از همین رو، باید نماز شب را شيوه صالحان دانست؛ چنان‌که رسول‌الله می‌فرماید: علَيكُم بقيامِ الليلِ؛ فإنّهُ دَأْبُ الصالِحِينَ قَبلَكُم‌، وإنَّ قيامَ الليلِ قُربَةٌ إلى اللّه‌، ومَنهاةٌ عنِ الإثم؛ بر شما باد به نماز شب كه آن شيوه شايستگان پيش از شماست و عبادت در شب مايه تقرّب به خدا و بازداشتن از گناه است.(كنز العمّال: ۲۱۴۲۸؛ منتخب ميزان الحكمة‌، ص ۳۳۰)
کسی که بخواهد به حقیقت «وجه الله» دست یابد و آن را بجوید و «وجیه الله» شود باید به نماز شب و تهجد شبانه اهتمام ورزد، چنان‌که رسول خدا در غزوه تبوك به معاذ بن جبل فرمود: وَاِنْ شِئْتَ أَنْبَأْتُكَ بِاَبْوابِ الْخَيْرِ؟ قالَ: قُلْتُ: اَجَلْ يارَسُولَ اللّهِ قالَ: اَلصَّوْمُ جُنَّةٌ، وَالصَّدَقَةُ تُكَفِّرُ الْخَطيئَةَ، وَقِيامُ الرَّجُلِ فِى جَوْفِ اللَّيْلِ يَبْتَغى وَجْهَ اللّهِ، ثُمَّ قَرَءَ هذِهِ الآيَةَ: «تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ المَضاجِعِ»؛ آیا مى خواهى درهاى خير و سعادت را به تو معرّفى كنم؟ او گفت: آرى اى رسول خدا، پيامبر فرمود: اينهاست: 
۱ - روزه كه سپر از آتش است؛ ۲ - صدقه كه خطا را جبران مىكند؛ ۳ - بيدارى انسان در دل شب كه به‌خاطر خدا باشد سپس اين آيه را خواند: «تَتَجافى جُنُوبُهُم عَنِ المَضاجِعِ.»(بحارالانوار، ج ۸۳، ص۱۲۳)
تاثیر در چهره نماز گزاران نماز شب به سبب نور خدا است؛ چنان‌که امام صادق‌(ع) فرمود: سُئِلَ عَلىُّ بنُ الْحُسَيْنِ: ما بالُ المُتهَجِّدينَ بِاللَّيْلِ مِنْ اَحْسَنِ النّاسِ وَجْها؟ قالَ: لاِنَّهُمْ خَلَوْا بِرَبِّهِمْ فَكَساهُمْ اللّهُ مِنْ نُورِهِ؛ از امام سجاد‌(ع) سؤال شد: چگونه است كه شب زنده‌داران از خوش سيماترين مردمند؟ امام فرمود: زيرا آنها با خداى خود خلوت مى كنند و خدا آنها را با نورش مىپوشاند.(علل الشرايع، ج۲، ص۳۶۶) همچنین امام صادق‌(ع) می‌فرماید: طَلَبتُ نُورَ القَلبِ فوَجَدتُهُ في التَّفَكُّرِ والبُكاءِ‌، وطَلَبتُ الجَوازَ علَى الصِّراطِ فوَجَدتُهُ في الصَّدَقَةِ‌، وطَلَبتُ نُورَ الوَجهِ فوَجَدتُهُ في صَلاةِ اللَّيل؛ روشنايى دل را جست‌وجو کردم و آن را در انديشيدن و گريستن يافتم و گذر از صراط را جستم و آن را در صدقه دادن يافتم و نورانيّت چهره را جستم و آن را در نماز شب يافتم.(مستدرك الوسائل‌،  ج ۱۲، ص ۱۷۳‌، ح ۱۳۸۱۰؛ منتخب ميزان الحكمة‌، ص ۵۷۲)
از دیگر آثار نماز شب، دستیابی به افتخار و آرایه‌های دنیوی و اخروی برای اهل نماز شب است؛ امام صادق‌(ع) فرمود:  ثَلاثَةٌ هُنَّ فَخْرُ المُؤْمِنِ وَزينَةٌ فِى الدُّنْيا وَاْلآخِرَةَ: الَصَّلاةُ فِى آخِرِ اللَّيْلِ، وَ يَأْسُهُ مِمّا فِى اَيْدىِ النّاسِ، وَوِلايَةُ اْلاِمامِ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ؛ سه چيز مايه افتخار مؤمن و زينت و آرايش انسان در دنيا و آخرت است: ۱- نماز در آخر شب؛ ۲- قطع اميد از آنچه در دست مردم است؛ ۳- پذيريش ولايت امام معصومى از خاندان محمد(ص).(امالي صدوق، ص ۵۴۴) در روایت است که خدا به اهل نماز شب مباهات می‌کند؛ پيامبر اكرم فرمود: اِذا قـامَ الْعَبْدُ مِنْ لَذيذِ مَضْـجَعِهِ وَالنُّعـاسُ فِى عَيْنَـيْهِ لِيُـرْضِىَ رَبَّـهُ جَلَّ وَ عَزَّبِصَـلاةِ لَيْلِهِ، بـاهَى اللّهُ بِهِ مَلائِـكَتَهُ، فَقـالَ: اَمـا تَرَوْنَ عَـبْدى هذا، قَدْ قـامَ مِنْ لَذيذِ مَضْـجَعِهِ اِلى صَـلاةٍ لَمْ اَفْـرُضْها عَـلَيْهِ اِشْـهَدُوا اَنِّى قَـدْ غَفَـرْتُ لَهُ؛ هنگامى كه انسان از بستر لذتبخش خود برخيزد تا با نماز شب پروردگار خود را خشنود كند در حالى كه چشمانش خواب‌آلوده است‌، خداوند در مقابل فرشتگانش به او مى نازد و مى فرمايد: آيا بنده مرا نمىبينيد كه از رختخواب لذت‌بخشش برخاسته براى نمازى كه من بر او واجب نكردم. شاهد باشيد كه او را بخشیدم.(المقنعه، ص۱۲۰) 
متهجد و شب‌زنده‌دار که شب خویش را با اموری چون استغفار سحرگاهان(آل عمران، آیه 17؛ ذاریات، آیات 15 تا 18؛ مزمل، آیه 20)، تسبیح و تنزیه خدا(طه، آیه 130؛ سجده، آیات 15 و 16)، تلاوت قرآن(مزمل، آیات 2 و 4 و 20)، دعا و تضرع(سجده، آیات 15 و 16؛ اسراء، آیات 79 و 80)، ذکر الله(مزمل، آیات 2 و 8)، سجده(سجده، آیه 15)، نماز شب(اسراء، آیه 79) و مانند آنها سر می‌کند، از آثار عظیم آن بهره مند می‌شود که از جمله  اجـر بى ‏پايان الهی است؛ چنان‌که امام صادق‌(ع) می‌فرماید: ما مِنْ عَمَلٍ حَسَنٍ يَعْمَلُهُ الْعَبْدُ اِلاّ وَ لَهُ ثَوابٌ فِى الْقُرْآنِ اِلاّ صَلاةُ اللَّيْلِ فَاِنَّ اللّهَ لَمْ يُبَيِّنْ ثَوابَها لِعَظيمِ خَطَرِهِ عِنْدَهُ فَقالَ: «تَتَجا فى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفا وَطَمَعَا وَمِمّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما اُخْفِىَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِّ اَعْيُنٍ جَزاءً بِما كانُوا يَعْملُونَ»؛ هيچ كار خوبى نيست كه انسان انجام دهد جز اينكه براى آن در قرآن پاداشى بيان شده است مگر نماز شب، كه خداوند پاداش آن را مشخص نكرده به‌خاطر بزرگى و عظمت آن پيش خودش بلكه فرموده است: پهلوهایشان از بسترها در دل شب دور می‌شود (و بپا می‌خیزند و رو به درگاه خدا می‌آورند) و پروردگار خود را با بیم و امید می‌خوانند و از آنچه به آنان روزی داده‌ایم انفاق می‌کنند! هیچ کس نمی‌داند چه پاداش‌های مهمّی که مایه روشنی چشمهاست برای آنها نهفته شده، این پاداش کارهائی است که انجام می‌دادند! (تفسير قمي، ج۲، ص۱۶۸)
از آنجا که نماز شب بر پیامبر(ص) واجب و بر مؤمنان مستحب موکد است؛ امام صادق‌(ع)درباره تاکید بر نماز شب نسبت به شیعیان می‌فرماید: لَيْسَ مِنْ شيعَتِنا مَنْ لَمْ يُصَلِّ صَلاةَ اللَّيْلِ؛ كسى كه نماز شب را به جا نياورد از شيعيان ما نيست.(المقنعه، ص۱۱۹)
از نظر شيخ مفيد منظور اين است كه تارک نماز شب از شيعيان مخلص نيست يا اينكه منظور اين است كسى كه معتقد به فضيلت نماز شب نباشد از شيعيان ما نيست.
هر چند که نماز شب بر مؤمنان واجب نیست، ولی چنان مورد اهتمام است که در صورتی که همسران از همدیگر بخواهند تا برای نماز شب دیگری را بیدار کنند، کار بسیار مهمی را انجام داده اند؛ چنان‌که پيامبر خدا می‌فرماید: رَحِمَ اللّهُ رَجلاً قامَ مِنَ الليلِ فَصلّى وأيقَظَ امرَأتَهُ فَصَلَّت‌، فإن أبَت نَضَحَ في وَجهِها الماءَ‌، رَحِمَ اللّهُ امرأةً قامَت مِن الليلِ فَصلَّت وأيقَظَت زَوجَها‌، فإن أبى نَضَحَت في وَجهِهِ الماءَ؛ رحمت خدا بر آن مردى باد‌، كه نيمه‌هاى شب برخيزد و نماز بخواند و همسرش را براى نماز خواندن بيدار كند و اگر بيدار نشد آب به صورتش بپاشد. رحمت خدا بر آن زنى باد كه نيمه‏هاى شب از خواب برخيزد و نماز بخواند و شوهرش را براى نماز بيدار كند و اگر امتناع كرد‌، به صورتش آب پاشد.(سنن أبي داود: ۱۴۵۰ منتخب ميزان الحكمة:۳۳۰)
در بیان ارزش نماز شب همین بس است که نيت برخاستن برای نماز شب اگر صادقانه باشد، برایش نماز شب نوشته می‌شود؛ پيامبر خدا (ص)می فرماید: ما مِن عَبدٍ يُحَدِّثُ نفسَهُ‏ بقيامِ ساعَةٍ مِنَ الليلِ فَيَنامُ عنها إلاّ كانَ نَومُهُ صَدَقَةً تَصَدَّقَ اللّه‏ بها علَيهِ وكُتِبَ لَهُ أجرُ ما نَوى؛ هيچ بنده‏اى نيست كه قصد آن كند پاسى از شب را براى نماز برخيزد‌، امّا خوابش ببرد‌، جز اينکه خوابش صدقه‏اى باشد كه خداوند آن را از طرف او بدهد و ثواب نيّتى كه كرده است‌، برايش منظور شود. (كنزالعمّال: ۲۱۴۷۵ منتخب ميزان الحكمة: ۳۳۰) از آثار دیگر نماز شب، بهره‌مندی از اصل روزی به شکل ضـمانت روزى از سوی خدا است؛ پس هر کسی بخواهد روزی‌اش تضمین شود به نماز شب تمسک جوید؛ چنان‌که امام صادق‌(ع)فرمود: كَذِبَ مَنْ زَعَمَ اَنَّهُ يُصَلّى صَلاةَ اللَّيْلِ وَهُوَ يَجُوعُ اِنَّ صَلاةَ اللَّيْلِ تَضْمِنُ رِزْقَ النَّهارَ؛ دروغ گفته كسى كه گمان كند نماز شب مى خواند و گرسنگى مىكشد زيرا نماز شب غذاى روز را ضمانت مىكند.(المحاسن‌، ج۱،  ص ۵۳)
نماز شب در عالم برزخ نیز برای نمازگزارش سود دارد؛ در روایات از نـورانيت قـبر نمازگزار سخن به میان آمده است؛ پيامبر اكرم فرمود: صَلاةُ اللَّيْلِ سِراجٌ لِصاحِبِها فِى ظُلْمَةِ الْقَبْرِ؛ نماز شب در تاريكى قبر براى صاحبش چراغ است.(ارشاد القلوب،  ج۱، ص۱۹۰)
نماز شب حتی در شرایط سخت
نماز شب نزد اهل بیت(ع) ازچنان جایگاهی برخوردار بود که آنان حتی در شرایط سخت نیز آن را ترک نمی‌کردند. 
امیرمؤمنان فرمود:  ما تَرَكْتُ صلاةَ اللَّيْلِ مُنْذُ سَمِعْتُ قَوْلَ النَّبِىِّ: «صَلاةُ اللَّيْلِ نُورٌ»، فَقالَ اِبْنُ الْكَوّاءِ: وَ لَيْلَةَ الهَريرِ؟ قالَ: وَلالَيْلَةَ الهَريرِ؛ از روزى كه اين گفتار پيامبر كه: «نماز شب نور است» را شنيدم نماز شب را ترك نكردم. ابن الكّواء گفت: در شب هرير هم ترك نشد؟ امام فرمود: در آن شب هم ترك نشد؛ ليلة الهرير نام شبى است كه جنگ سختى ميان على‌(ع) و معاويه واقع شد.(بحارالانوار، ج۴۱، ص ۱۷)
نماز و نيايش در سيره زينب (س)‌، دخت انديشمند علي و فاطمه‌(ع) چنان جايگاه پرفرازي داشت كه حتي شب يازدهم محرم نيز نماز نافله شب را واننهاد. امام سجاد(ع) در اين مورد فرمود: ما تركت تهجّدها لله طول دهرها حتي ليلة الحادي عَشر مِن المحرم؛عمه‌ام زينب هیچگاه تهجد خود را ترک نکرد و حتی شب يازدهم محرم نيز نماز نافله شب را به جا آورد. (رياحين الشريعة، ج 3، ص 61) و نيز آورده است كه: عمه‌ام زينب در راه كوفه و شام نيز با همه رنج و گرفتاري مبارزه، نماز و نيايش خود را با خدا ترک نکرد و همواره ايستاده به نماز و تلاوت قرآن مي‌پرداخت؛ اما شبي او را ديدم كه نشسته نماز مي‌خواند. دليل آن را پرسيدم فرمود: أصلي من جلوس لشدة الجوع و الضعف؛فشار گرسنگي و ناتواني جسمي ديگر اجازه ايستادن نمی‌دهد! (زينب الكبري، شیخ جعفر نقدی‌، ص 63) و خود دريافتم كه سه روز است غذا نخورده و جيره غذايش را به كودكان داده است، چرا كه در دوران مبارزه و اسارت، در شبانه‌روز تنها يك قرص نان به هر يك از ما مي‌دادند!  و نيز فاطمه دختر امام حسين(ع) كه همسفر زينب (س) در نهضت عاشورا بود در اين مورد اينچنین گواهي داد: 
و أما عمتي زينب، فانها لم تزل قائمة في تلك الليلة، أي عاشرة من المحرم في محرابها تستغيث الي ربها، و ما هدأت لنا عين و لا سكنت لنا زفرة؛ اما شب عاشورا كه شرايط چنان بحراني بود كه نه چشمي از ما به خواب رفت و نه صداي ناله ما آرامش يافت، عمه‌ام زينب با حضور قلب در محراب خويش به نماز و نيايش ايستاده و به پروردگارش پناه مي جست و از او ياري مي‌خواست. (رياحين الشريعة، ج 3، ص 62)
امام سجاد(ع) آورده است كه:  فَتَحتُ عَيني ليلة الحادية عَشَر مِنَ المُحرّم، و اذاً أنا أري عَمَّتي زينب تَصَلّي نافلة الليل و هي جالسة. فقلت لها: يا عمة! أتُصَلّين و أنت جالسة؟ 
قالت: نعم يابن أخي إنَّ رِجلي لا تَحمِلني؛ شب يازدهم محرم، چشم خود را باز كردم و ديدم عمه‌ام زينب نماز نافله خود را نشسته مي‌خواند!  گفتم: عمه جان، آيا نشسته نماز مي‌خوانيد؟ فرمود: آري نور ديده برادر، به خداي سوگند ديگر پاهايم توان بردنم را ندارند و نمی‌توانم ايستاده نماز بخوانم. (زينب الكبرى‌، شيخ جعفر نقدي‌، ص 58)
محروميت از نماز شب
بر اساس آموزه‌های قرآن، کسانی به نماز شب و شب‌زنده‌داری پایبند هستند که اهل ایمان و امید به خدا(سجده، آیات 15 و 16)، توجه به ربوبیت خدا(همان)، خوف و طمع(همان) و مانند آنها باشند و بخواهند به سطوح عالی تقوا و رشد برسند؛ بنابراین هر کسی در این سطح به رشد و بالندگی نرسیده باشد، محروم از تهجد و نماز شب می‌شود؛ از همین رو در روایت است: جاءَ رَجُلٌ اِلى اَميرِالْمُؤْمِنينَ فَقالَ: يا اَميرَالْمُؤْمِنينَ اِنّى قَدْ حُرِمْتُ الصَّلاةَ بِاللَّيْلِ، فَقالَ اَميرُ الْمُؤْمِنينَ: اَنْتَ رَجُلٌ قَدْ قَيَّدَتْكَ ذُنُوبُكَ؛ مردى خدمت اميرالمؤمنين آمد و گفت: اى امير مؤمنان، من از نماز شب محروم شدم، على‌(ع)فرمود: تو مردى هستى كه گناهانت تو را به بند كشيده است.(كافي، ج۳، ص۴۵۰)
همچنین امام صادق‌(ع)فرمود: اِنَّ الرَّجُلَ يَذْنِبُ الذَّنْبَ فَيُحْرَمُ صَلاةَ اللَّيْلِ، وَاِنَّ الْعَمَلَ السَّيِّئَ اَسْرَعُ فِى صاحِبِهِ مِنَ السِّكِّينِ فِى اللَّحْمِ؛ مرد، گناه مىكند، به همين جهت از نماز شب محروم مىشود، همانا كار بد (گناه) در صاحبش زودتر كارگر مى شود تا كارد در گوشت.(كافي، ج۲، ص۲۷۲)
پس گناه نمی‌گذارد انسان شب‌زنده‌داری کند و برای نماز شب برخیزد. همچنین از دیگر عوامل محروم‌سازی می‌توان به دروغ  اشاره کرد. 
امام صادق‌(ع) فرمود: اِنَّ الرَّجُلَ لَيَكْذِبُ الْكَذِبَةَ فَيُحْرَمُ بِها صَلاةَ اللَّيْلِ، فَاِذا حُرِمَ بِها صَلاةَ اللَّيْلِ حُرِمَ بِها الرِّزْقَ؛ مرد دروغ مىگويد پس به‌خاطر آن دروغگویى از نماز شب محروم مى شود، هنگامى كه از نماز شب محروم شد به‌خاطر ترك آن از روزى هم محروم مى شود.(بحارالانوار، ج۸۴، ص ۱۴۶) از آنجا که آثار بسیاری برای نماز شب و تهجد شبانه است، هر کسی از آنها محروم شود، محروم واقـعى است؛ چنان‌که امام صادق‌(ع) فرمود: يا سُلَيْمانُ لاتَدَعْ قِيامَ اللَّيْلِ فَاِنَّ الْمَغْبُونَ مَنْ حُرِمَ قِيامَ اللَّيْلِ؛ اى سليمان نماز شب را رها نكن، زيرا بازنده و مغبون كسى است كه از بيدارى شب محروم باشد.(علل الشرايع، ج۲، ص ۳۶۳)
آداب نماز شب
در آموزه‌های وحیانی آدابی برای نماز شب است که از جمله می‌توان به استغفار(آل عمران، آیه 17؛ ذاریات، آیات 15 تا 18)، دعا و تضرع(اسراء، آیات 79 و 80)، ذکر الله(مزمل، آیات 2 و 8)، سجده(آل عمران، آیه 113) و مانند آنها اشاره کرد.
در روایت در بیان استغفار به عنوان یکی از مهم‌ترین آداب نماز شب به  كيفيت استغفار توجه داده شده است؛ زیرا قرآن، بسیار بر این موضوع تاکید دارد؛ امام صادق‌(ع)فرمود:  اِسْتَغْفِرِاللّهَ فِى الْوَتْرِ سَبْعينَ مَرَّةً، تَنْصِبُ يَدَكَ اليُسْرى وَتَعِدُّ بِالْيُمْنى اَلاْسْتِغْفارَ. وَكانَ رَسُولُ اللّهِ يَسْتَغْفِرُ فِى الْوَتْرِ سَبْعينَ مَرَّةً وَيَقُولُ: «هذا مَقامُ الْعائِذِبِكَ مِنَ النّارِ» سَبْعَ مَرّاتٍ؛ در نماز وتر هفتاد بار استغفار كن در حالى كه دست چپ را (مقابل صورت) بلند كرده و با دست راست استغفار را مىشمارى و رسول خدا هم در نماز وتر هفتاد بار استغفار مىكرد و هفت بار مىگفت: «هذا مقام العائذ بك من النّار». يعنى اين جايگاه كسى است كه از آتش به تو (خدا) پناه آورده است.(من لا يحضره الفقيه،  ج۱، ص۴۸۹)
 پيامبر اكرم (ص) فرمود:  اِذا اَيْقَظَ الرَّجُلُ اَهْلَهُ مِنْ اللَّيْلِ وَصلَّيا كُتِبا مِنَ الذّاكِرِينَ اللّهَ كَثيرا وَالذَّاكِراتِ؛ هنگامى كه مرد (از خواب بيدار شود و) خانواده‌اش را از خواب بيدار كند و نماز بخوانند، خدا آنها را جزو مردان و زنان بسيار ذاكر مىنويسد كه خداوند در قرآن از آنها نام برده و براى آنها پاداش بزرگ و غفران آماده كرده است.(وسايل الشيعه،  ج۷، ص۲۵۷)
از آداب نماز شب مسواک زدن است؛ امام صادق‌(ع)فرمود: اِذا قُمْتَ بِاللَّيْلِ فَاسْتَكِ فَاِنَّ الْمَلَكَ يَأْتيكَ فَيَضَعُ فاهُ عَلى فيكَ، فَلَيْسَ مِنْ حَرْفٍ تَتْلُوهُ وَتَنْطِقُ بِهِ اِلاّصَعِدَ بِهِ اِلَى السَّماءِ، فَلْيَكُنْ فُوْكَ طَيِّبَ الرّيحِ؛ وقتى براى نماز شب بلند شدى مسواك بزن، (تا دهان تو پاكيزه و خوشبو باشد) زيرا فرشته مى آيد و دهانش را بر دهان تو مى گذارد و هر حرفى را كه تلفّظ كنى آن را به آسمان مى برد، پس دهانت خوشبو باشد.(كافي، ج۳، ص۲۳)
همچنین از آداب نماز شب، قنوت طولانی دانسته شده است؛ چنان‌که پيامبر اكرم فرمود: اَطْوَلُكُمْ قُنُوتا فِى الْوَتْرِ اَطْوَلُكُمْ راحَةً يَوْمَ القِيامَةِ فِى المَوْقِفِ؛ آسوده‌ترين شما در توقفگاه قيامت كسى است كه قنوت نماز وتر او طولانى‌تر باشد.(من لا يحضره الفقيه، ج۱‌، ص۴۸۷) درباره نماز شب و قیام در دل شب برای عبادت، سخن بسیار است و در سیره ائمه و بزرگان و اولیا نمونه‌های فراونی از تقید آنان به این مستحب موکد به چشم می‌خورد که به لحاظ طولانی نشدن مقاله به همین مقدار بسنده می‌شود.