ناامیدی از رحمت خدا بزرگ‌ترین گناه
ناامیدی از رحمت خدا (در صورتی که در عمل به صورت اختیاری) ظاهر شود، از بزرگ‌ترین گناهان محسوب می‌شود تا حدی که برخی بزرگان معتقدند بعد از شرک به خدا، بزرگ‌ترین گناه، ناامیدی از رحمت حضرت حق می‌باشد. قرآن کریم هم ناامیدان را گمراه و کافر معرفی کرده است چرا که وسعت رحمت الهی را منکر شده‌اند. چنان‌که امام صادق(ع) در این زمینه می‌فرماید: إِنَّ مِنْ أَکْبَرِ الْکَبَائِرِ عِنْدَاللهِ الْیَأْسَ مِنْ رَوْحِ‌اللَهِ وَ الْقُنُوطَ مِنْ رَحْمَهِ اللَه؛ به درستی که از بزرگ‌ترین گناهان کبیره نزد خدا، یأس و ناامیدی از رحمت خداست.(1)
حرام بودن ناامیدی، خود گویای وسعت رحمت و مغفرت خداست؛ چراکه آن‌قدر رحمت و فضل الهی وسیع است که هیچ کس با هر مقدار گناه و معصیت حق ندارد از رحمت او مایوس شود. جابر بن عبدالله انصاری نقل می‌کند: جَاءَتِ امْرَأَهٌ إِلَى النَّبِیِّ فَقَالَتْ یَا نَبِیَّ اللهِ امْرَأَهٌ قَتَلَتْ وَلَدَهَا هَلْ لَهَا مِنْ تَوْبَهٍ فَقَالَ(ص) وَ الَّذِی نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِیَدِهِ لَوْ أَنَّهَا قَتَلَتْ سَبْعِینَ نَبِیّاً ثُمَ تَابَتْ وَ نَدِمَتْ وَ یُعْرَفُ مِنْ قَلْبِهَا أَنَّهَا لَا تَرْجِعُ إِلَى الْمَعْصِیَهِ أَبَداً یَقْبَلُ اللَهُ تَوْبَتَهَا وَ عَفَا عَنْهَا فَإِنَّ بَابَ التَّوْبَهِ مَفْتُوحٌ مَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ إِنَّ التَّائِبَ مِنَ الذَّنْبِ کَمَنْ لَا ذَنْبَ لَهُ؛ زنى نزد پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) آمد و عرض کرد: یا رسول‌‌الله، زنى که فرزند خود را کشته، آیا فرصت توبه دارد؟ پیامبر فرمود: قسم به خداوندى که جان محمد به دست اوست، اگر او هفتاد پیغمبر را کشته باشد؛ بعد از آن، توبه کند و پشیمان شود و خدا بداند که دیگر آن گناه را انجام نمی‌دهد، خدا حتما توبه او را قبول می‌کند و از او در می‌گذرد. به‌درستى که درِ توبه به اندازه فاصله میان مشرق و مغرب باز است و یقینا توبه‌کننده از گناه، مانند کسی است که هیچ گناهی مرتکب نشده است.(2)
حضرت علی(ع) می‌فرماید: أعظَمُ البَلاءِ انقِطاعُ الرَّجاءِ؛ ناامیدی عظیم‌ترین بلایی است که ممکن است کسی به آن دچار شود(3) و این حالت قاتل صاحب خود می‌باشد: قَتَلَ القُنوطُ صاحِبَهُ.(4)
ممنوعیت امید به خود
اگر انسان، از گناه پاک بود، باز هم نباید به اعمال و جایگاه خودش امیدوار باشد و باید خود را مقصر و گناهکار بداند. از خود راضی بودن و به اعمال و خصوصیات خود مغرور و خوشبین بودن، مانع بزرگی برای دریافت رحمت الهی می‌باشد. حضرت علی(ع)می فرماید: إیّاکَ والثِّقَهَ بنَفسِکَ؛ فإنَّ ذلکَ مِن أکبَرِ مَصائدِ الشَّیطانِ؛ از اطمینان و امید به خودت [در مقابل امید به خدا] بپرهیز؛ زیرا که آن از بزرگ‌ترین دامهاى شیطان است.(5)
توسل به آبروداران
اگر هم انسان در نزد خدا آبرو نداشته باشد باز راه بسته نیست و هستند آبروداران بزرگی که در درگاه الهی آبرو و اعتبار زیادی دارند و خداوند از رحمت وسیع خود باب شفاعت و وساطت کردن ایشان را باز و معتبر قرار داده و اعلان کرده گناهکاران و بی‌آبروها می‌توانند به ایشان توسل جسته و ایشان را وسیله و واسطه بین خود و خدا قرار دهند و به اعتبار ایشان خواسته‌های خود را از او درخواست کنند؛ در رأس طایفه آبروداران، حضرات محمد و آل محمد(ع) قرار دارند و بعد از ایشان انبیا و علمای ربانی و شهدا و مؤمنان و صالحان و پدر و مادر هستند. پس با همه بی‌آبرویی جای هیچ ناامیدی نیست و لذا در بسیاری از دعاهایی که اولیای دین به ما یاد داده‌اند ما خداوند را به حق و آبرو و جایگاه محمد و آل محمد قسم می‌دهیم و بعد از آن حاجت خود را می‌خواهیم.
لذا یکی از آداب دعا این است که قبل و بعد ذکر خواسته و دعا، ذکر صلوات خوانده شود و به اهل بیت(ع) توسل شود که همین کار باعث مستجاب شدن دعاهای ما می‌باشد.(6)
رابطه گناهان و رحمت بیکران الهی
هر چه هم انسان گناه کرده باشد؛ باز در برابر رحمت و مغفرت و مهربانی بی‌نهایت الهی هیچ است؛ حتی اگر گناهان همه خلائق از اولین تا آخرین نفر دنیا را در کنار هم قرار دهند باز بخشش و رحمت او بیشتر است. لذا حضرت علی(ع)می فرماید: ولاتَیأسَنَّ لِشَرِّ هذهِ الامَّهِ مِن رَوحِ اللَهِ؛ لِقولِهِ تعالى: «إِنَّهُ لا یَیْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْکافِرُونَ»؛ براى بدترین فرد این امّت [نیز] از رحمت و لطف خدا نومید مباش؛ زیرا خداوند متعال مىفرماید: «تنها کافرانند که از رحمت خدا
نومید مىشوند.»(7)
اگر کسی از رحمت خدا به‌خاطر گناهانش ناامید گردد معلوم می‌شود که رحمت و مغفرت الهی را نشناخته است.
استغفار پیش از دعا
برفرض هم که انسان، گناهکار باشد، وقتی باب توبه و استغفار باز است چرا ناامید باشد؟ اول توبه و استغفار می‌کند و بعد دعا نه اینکه کلا دعا را رها کند. خداوند هم در قرآن و روایات فرموده که توبه‌کنندگان را دوست دارد و مانند مادر فرزند گم کرده، مشتاق برگشتن آنان است و به آنها نظر و لطف ویژه دارد و لذا حضرت علی(ع)می فرماید: عَجِبتُ لِمَن یَقنَطُ ومَعهُ الاستِغفارُ؛ از کسی که ناامید می‌شود تعجب می‌کنم در حالی که باب استغفار به روی او باز است.(8)
اصلا یکی از آداب و شرایط دعا هم این است که قبل از دعا، توبه و استغفار انجام شود تا گناهانی که مانع استجابت دعاست بخشیده شود.(9)
خداوند، عاشق دعا
متاسفانه شناخت و تصور خیلی از انسان‌ها از خداوند متعال، این‌گونه است که باید با هزار ترفند و خواهش و التماس کاری بکنیم که دلش به رحم بیاید و خواسته ما را بدهد و خدا اهل سختگیری و دنبال بهانه‌گیری برای ندادن است؛ اما اگر بدانند که خداوند متعال معدن و سرچشمه مهربانی و کرامت و بخشش است و اصلا عاشق بخشیدن و عطا کردن است؛ آنگاه امیدوارانه‌تر نیازهای خود را به درگاه او عرضه می‌دارند.
امام باقر(ع) فرمود: ما مِن شَیءٍ أحَبَّ إلَى‌اللَهِ مِن أن یُسألَ؛ هیچ چیزی در نزد خدا محبوب‌تر از این نیست که از او درخواستی شود.(10) اصلا خداوند متعال در بین بندگان خود آن کسی را بیشتر دوست دارد که بیشتر، از او دعا و درخواست دارد؛ چنان‌که در موقع توصیف برخی از بندگان صالح خود در قرآن می‌فرماید: «که چه خوب بنده‌ای بود چرا که خیلی از من درخواست و دعا داشت.»(11)
دعا، نوعی بندگی
فارغ از اینکه دعاهای ما مستجاب بشود یا نه، باید توجه داشت که دعا کردن نوعی عبادت و ذکر الهی است و به تعبیر روایات اصلا مغز عبادت خداست(12) و پرفضیلت‌ترین اعمال و عبادات است(13)؛ لذا نباید به نتیجه‌بخش بودن یا نبودن دعا توجه کرد؛ بلکه باید دانست همین دعا کردن خود عبادت و ذکر است و ذکر خدا هم که اسباب برکت و شفا می‌باشد. چنان‌که امام صادق(ع) فرمود: عَلَیکَ بِالدُّعاءِ، فإنَّ فیهِ شِفاءً مِن کُلِّ.داءٍ؛ بر تو باد به دعا کردن؛ چرا که در دعا، شفای هر دردی قرار داده شده است.(14)
نقش شیطان در ناامیدی
یکی از خصوصیات شیطان این است که در پیوندها و ارتباطات مفید با القای شبهات و افکار نادرست می‌کوشد آنها را از بین برود.(15) از جمله در رابطه انسان‌ها با خدا با انتشار شبهات و افکار ناامیدانه، اخلال ایجاد می‌کند؛ چرا که ناامیدی و یاس، از جنود و ابزارهای شیطان(16) برای دور کردن انسان‌ها از خداوند متعال است. هر نوع فکر و رفتاری که باعث شود انسان از خدا ناامید شود و از او روی برگرداند، شیطانی و مردود است. پس باید مواظب بود با دنبال کردن این‌گونه افکار در دام شیطان نیفتاد و از خدا دور نشد.
لزوم داشتن حُسن ظن موقع دعا
یکی از آداب دعا که باعث می‌شود دعای انسان زودتر و بهتر به استجابت برسد حُسن ظن داشتن به خداست. هر چه انسان به رحمت خدا امیدوارتر باشد، نزدیک‌تر به اوست. امام رضا(ع) در این باره می‌فرماید: أحسِنِ الظَّنَّ باللهِ؛ فإنّ اللهَ عَزَّوجلَّ یقولُ: أنا عِندَ ظَنِّ عَبدِیَ المُؤمِنِ بی؛ إن خَیراً فخَیراً، وإن شَرّاً فَشَرّاً؛ به خداوند گمان نیک ببر؛ زیرا خداى عزّوجلّ مىفرماید: من نزد گمان بنده مؤمن خویشم؛ اگر گمانِ او به من نیک باشد، مطابق آن گمان با او رفتار کنم و اگر بد باشد نیز مطابق همان گمانِ بد با او عمل کنم.(17)
آن‌قدر انسان‌ها باید به استجابت دعا امیدوار باشند که اطمینان داشته باشند هر وقت دعا کنند، مستجاب می‌شود. چنان‌که امام صادق(ع) فرمود: إذا دَعَوْتَ فَظُنَّ أنّ حاجَتَکَ بالبابِ؛ هر گاه دعا کردی پس خواسته خود را دم در بدان.(18)
منبع برای مطالعه:
- مطهری، مرتضی، ده گفتار. آزادی معنوی، طهارت روح.
پی‌نوشت‌ها:
1. کلینى، ابو جعفر، محمد بن یعقوب، الکافی، 8 جلد، دار‌الکتب الإسلامیه، تهران- ایران، چهارم، 1407 ه ق، ج2، ص: 545.
2. محمد بن محمد شعیری، جامع الاخبار، (قرن6)، نجف، مطبعه حیدریه، اول، بی‌تا، ص: 88.
3 تمیمی آمدی، عبدالواحدبن محمد، غرر‌الحکم، تحقیق و تصحیح: سید مهدی رجایی، قم، دارالکتاب الاسلامی، دوم، 1420ق، ص: 186.
4. همان، ص: 498.
5. غرر‌الحکم، همان، ص: 168.
6. مَن کانَت لَهُ حاجَهٌ إلى اللَه عزّوجلّ فَلْیَبدَأ بِالصَّلاهِ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِهِ، ثُمَّ یَسألْ حاجَتَهُ، ثُمَّ یَختِمْ بِالصَّلاهِ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ، فإنَّ اللَه عزّوجلّ أکرَمُ مِن أن یَقبَلَ الطَّرَفَینِ و یَدَعَ الوَسَطَ إذ کانَتِ الصَّلاهُ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ لا تُحجَبُ عَنهُ؛ طبرسی، حسن بن فضل، مکارم‌الاخلاق، قم، الشریف الرضی، چهارم، 1412ق، ص: 275
7. شریف رضی، محمد بن حسین، نهج‌البلاغه، تحقیق و تصحیح: صبحی صالح، قم، هجرت، اول، 1414ق، ص: 543
8. همان، ص: 482.
9. إنّما هِیَ المِدحَهُ، ثُمَّ الإقرارُ بِالذَّنبِ، ثُمَّ المَسألَهُ؛ الکافی، همان، ج2، ص: 484.
10. حرانی، حسن بن علی ابن شعبه، تحف‌العقول، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین حوزه، دوم، 1404ق، ص: 282.
11. ص: آیات30 و 44.
12. قطب‌الدین راوندى، سعید بن هبه الله، الدعوات (للراوندی) / سلوه الحزین- قم، چاپ: اول، 1407ق، ص: 18.
13. الکافی، همان، ج2، ص: 466.
14. مکارم الأخلاق، همان، ص: 271.
15. فلق: آیه 4.
16. رک: الکافی، همان، ج1، ص: 21.
17. همان، ج2، ص: 72.
18.همان، ج2، ص: 473
سید حبیب حسینی رنانی